داشتن خواهر و برادر نعمتی است که انسان با بهره‌برداری صحیح از این نعمت می‌تواند زندگی دنیوی بهتر و اجر و پاداش اخروی بیشتری داشته باشد. خواهر و برادر همدم و مونس هم بوده و در خوشی‌ها و ناخوشی‌ها یار و یاور هم هستند؛ چرا که آنها از یک پدر و مادرند و هم‌خون و از یک منشأ بدنی هستند.
خواهر و برادر به قدری به یکدیگر نزدیک‌اند که وقتی کسی می‌خواهد نزدیکی زیاد دو نفر را مطرح کنند با عنوان خواهری و برادری مطرح می‌کنند و خداوند نیز زمانی که نزدیکی زیاد مؤمنین به هم را می‌خواهد بیان کند می‌فرماید «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَهٌ»[1] یعنی «همانا مؤمنان برادر یکدیگرند.»
وقتی دو نفر از یک پدر و مادر به وجود می‌آیند و از یک منبع شیر خورده و بدن آنها از یک منشأ شکل می‌گیرد و جسم و شخصیت آنها در یک فضا رشد می‌کند این اشتراکات باعث می‌شود آنها ازجهات مختلف شبیه هم شده ومحبت و وابستگی زیادی نسبت به هم پیدا کنند؛ چرا که ریشه محبت همسنخ بودن است. به این اشتراکات، کشش‌های خونی و نَسَبی هم اضافه شده و آنها را بیشتر وابسته و پایبند هم می‌کند.
این کشش‌ها و نزدیکی‌ها به قدری زیاد است که برادر و خواهر بزرگ‌تر، جایگاه پدری و مادری پیدا می‌کنند و برادر و خواهر کوچک‌تر جایگاه فرزندی. چرا که اشتراکات بیان شده میان برادران و خواهران، ارتباط آنها را به بالاترین حد خود می‌رساند. امام رضا (ع) می‌فرمایند: «برادر بزرگ‌تر به منزله پدر است.»[2]
از طرف دیگر الگو‌هایی مانند ارتباط عمیق امام حسین (ع) و حضرت زینب (س) را در مذهب تشیع داریم که الگویی متعالی از رابطه خواهری و برادری است. الگویی از زندگی عاشقانه خواهر و برادری مهربان در کنار یکدیگر؛ خواهر و برادری که از دوری هم بی‌تاب می‌شدند. این‌گونه الگو‌ها نشانه این است که محبت بین خواهر و برادر نه تنها مانع عشق به خداوند نیست بلکه اگر به درستی جهت داده شود می‌تواند باعث کمال معنوی انسان شود.
اهمیتِ داشتن خواهر و برادر
داشتن خواهر و برادر فواید فراوانی دارد. یک برادر خوب حامی بزرگی برای خواهر بوده و یک خواهر خوب همدم با محبت و دوستی همراه برای برادر است. وجود برادر در کنار خواهر باعث احساس امنیت بیشتر و موجب تعادل عواطف تند و احساسی خواهر می‌شود.
وجود خواهر در کنار برادر باعث آشنا شدن برادر با فضای احساسی و مهربانانه جنس مخالف است. این موضوع علاوه بر اینکه زندگی دوران مجردی آنها را بهتر می‌کند، هنگام ازدواج، با پختگی بیشتری عمل کرده و زندگی مشترک موفق‌تری خواهند داشت.
بنابراین از آنجا که زنان عاطفی‌تر و لطیف‌تر و احساساتی‌تر هستند وجود خواهر نیاز‌های عاطفی برادر را تأمین می‌کند. پسرانی که از داشتن خواهر محروماند از نظر ارتباط عاطفی ضعیف‌تر عمل می‌کنند. پسرانی که وجود خواهر را تجربه می‌کنند بسیاری از مهارت‌های عاطفی و اجتماعی لازم را در برخورد با جنس مخالف می‌آموزند. از طرف دیگر زنانی که برادران شایسته دارند احساس استواری و قدرت بیشتری کرده و کمتر دچار اضطراب و نگرانی می‌شوند.
توجه و محبت خواهر و برادر نسبت به هم، توجه به جنس مخالف را در آنها از بین برده و مانع از ارتباطات عاطفی بین آنها و افراد نامحرم می‌شود؛ در حالی که خواهران و برادران به علت ریشه مشترک، حدود شرعی و انسانی بین خود را رعایت کرده و به گناه آلوده نمی‌شوند.
با توجه به اینکه عنوان خواهری و برادری مانند زن و شوهری قراردادی نیست و از بین نمی‌رود و برای همیشه همراه انسان است، خواهر و برادر همیشه در کنار هم مانده و تا آخر عمر پشت و پناه یکدیگر میمانند هرچند در زمانی که پدر و مادر خود را از دست داده باشند؛ بلکه در این زمان به همدیگر بیشتر احساس نیاز کرده و رابطه عمیق‌تری میان آنها به وجود می‌آید.
رسول خدا (ص) می‌فرمایند: «هر که برای او دو خواهر یا دو دختر باشد و به آن دو نیکی کند من و او در بهشت پهلوی هم هستیم. سپس انگشت سبّابه و انگشت وسط را کنار هم گذاشت و فرمود: مانند این دو که پهلوی یکدیگرند.»[3]
ایشان می‌فرمایند: «کسی که عهده‌دار سه دختر یا مانند آنها سه خواهر باشد و بر آنها صبر کند تا اینکه آنها را به ازدواج برساند (یعنی بر زحمتی که برای او دارد صبر کند تا آنها را بزرگ کرده و به ازدواج برساند) یا از دنیا بروند (یعنی قبل ازدواج از دنیا بروند) من و او در بهشت پهلوی یکدیگر هستیم. سپس انگشت سبّابه و انگشت وسطی را پهلوی هم گذاشته و فرمود: مانند این دو که پهلوی یکدیگر هستند. از ایشان سؤال شد: حتی اگر دو نفر (یعنی به جای سه دختر یا خواهر دو دختر یا خواهر) باشند. فرمودند: بله. سؤال شد: حتی اگر یک نفر باشند. فرمودند: بله.»[4]
روش ارتباط خواهر و برادر
با تمام فوایدی که برادری و خواهری دارد داشتن برادر و خواهر به انتخاب انسان نیست. بنابراین ممکن است فرد با برادر و خواهر خود نتواند به خوبی ارتباط برقرار کند مخصوصاً اگر فرزندان تفاوت‌های شخصیتی زیادی با هم داشته باشند. بنابراین یادگیری روش ارتباط برادر و خواهر با یکدیگر موضوع مهمی است.
خواهران و برادران حکم خویشاوند را دارند اما تا قبل از ازدواج به دلیل بودن در یک خانواده و ارتباط نزدیک میان آنها و بعد از ازدواج به دلیل نزدیکی خویشاوندی که دارند یعنی بی‌واسطه از یک پدر و مادر هستند ارتباط آنها با هم نزدیک است.
وقتی ارتباط دو نفر با هم خیلی نزدیک باشد به اندازه نزدیک بودن به هم اگر با هم هماهنگ باشند از بودن در کنار هم لذت می‌برند و اگر با هم اختلاف داشته باشند به شکل شدیدتری به مشکل برمی‌خورند. از آنجا که ارتباط خواهری و برادری و موضوع خانواده بسیار مهم است یادگیری روش‌های ارتباطی میان خواهران و برادران که باعث ارتباط دوستانه‌تر و مشکلات کمتری شود بسیار مهم است.
از آنجا که جنس برادر و خواهر متفاوت است، ارتباط «برادر با برادر» و «خواهر با خواهر» با ارتباط «برادر و خواهر» با هم فرق می‌کند. همچنین ارتباط با برادر یا خواهر کوچک‌تر با ارتباط برادر یا خواهر بزرگ‌تر با هم فرق دارد. بنابراین دو موضوع جنسیت و کوچکی و بزرگی در نحوه ارتباط خواهران و برادران نقش مهمی دارد.
لازمه ارتباط صحیح خواهر و برادر آن است که آنها شناختی نسبت به هم و نسبت به جنس مخالف داشته باشند و قواعد و قوانین ارتباط با هم را با توجه به شرایطی که دارند بدانند.
به خاطر ویژگی‌های شخصیت زنانه، عواطف، همدلی و اظهار احساسات در شخصیت زن قوی‌تر است و به همین دلیل در رابطه خواهری و برادری، اظهار مهربانی و نشان دادن همدلی از سوی خواهران بیشتر از برادران است. منشأ این اتفاق تفاوت‌های طبیعی بین زن و مرد است.
از طرف دیگر به دلیل قوی‌تر بودن احساس غیرت و مراقبت مرد نسبت به زنان از خانواده، برادر احساس مراقبت و حفاظت از خواهر را دارد.
امام سجاد (ع) در خصوص حقوق برادر می‌فرماید «اما حق برادرت آن است که دست و بازوی قدرت تو و پشت و پناه تو می‌باشد و باعث عزت تو است که بدان اعتماد داری و قدرت و نیروی تو است که با آن یورش می‌بری. مبادا که او را ابزار نافرمانی خدا قرار دهی و به وسیله او راه ستم در پیش گیری. همواره او را یاور باش و در مقابل دشمن کمک کار. میان او و شیاطین حائل شو و در نصیحت او کوشش کن و برای خدا به او اقبال داشته باش. اینها همه تا زمانی است که او مطیع و فرمان‌بردار خدایش باشد وگرنه خدا نزد تو مقدم و گرامی‌تر است.»[5] یعنی باید اطاعت از خدا را بر اطاعت از برادر مقدم داشت.
در حقوقی که امام سجاد (ع) در رساله حقوق خود از افراد مختلف نسبت به هم بیان می‌فرمایند: بعد از اینکه از پدر، به اصل و ریشه انسان و از مادر به سرزمین رشد و نمو او و از فرزند، به فرع و میوه آدمی تعبیر می‌کنند، همانطور که بیان شد نسبت به برادر نیز الفاظ و عناوین خاصی را به کار گرفته‌اند که هر یک گویای ارزش‌های بسیاری است.
در این کلمات بیان می‌فرمایند: که شکر نعمت وجود برادر، با ادای پنج حق انجام می‌شود که عبارت‌اند از:
1- برادر را در هر حال یار و یاور باشد و هنگام نیاز و عدم نیاز، او را یاری کند.
2- در مقابل دشمن، او را کمک کند.
3- به هنگام وسوسه‌های شیطانی، میان او و آن وسوسه‌ها حائل شده و او را نسبت به اشتباهاتش بیدار کند.
4- همواره او را نصیحت کند.
5- روی آوردن او به برادرش مخالف دستور خدا نباشد.
امور محکم کننده روابط خواهر و برادر
با توجه به اهمیت موضوع ارتباط خواهری و برادری، اموری که باعث استحکام روابط آنها می‌شود باید مورد توجه قرار گیرد. آنچه در تمام ارتباطات میان افراد مشهود است این است که مهر و محبت و تلاش برای رفع مشکلات همدیگر باعث استحکام و شیرین شدن ارتباط میان افراد شده و حسد، کینه و بد اخلاقی از بزرگ‌ترین عواملی است که ارتباط آنها را خراب کرده و باعث کدورت و تخریب روابط می‌شود.
در ایجاد استحکام روابط خواهری و برادری همه چیز از عاطفه مادر آغاز می‌شود. پدر و مادر خصوصاً مادر نقش مهمی در تنظیم ارتباط صحیح میان فرزندان دارند. از زمان شکل‌گیری شخصیت فرزندان، پدر و مادر در کنار آنها بوده و به آنها مشخص می‌کنند چگونه با مهربانی و مدارا با یکدیگر برخورد کنند.
از طرف دیگر فرزندان آیینه رفتار والدین خود هستند وقتی پدر و مادر با یکدیگر و با فرزندان خود با مهربانی و به طور صحیح رفتار کنند فرزندان نیز از آنها یاد گرفته و به همین شکل با هم رفتار می‌کنند.
همچنین راهنمایی‌های والدین و توضیح اهمیت خواهر و برادر و نحوه ارتباط صحیح آنها با هم می‌تواند در تنظیم رابطه صحیح میان فرزندان بسیار تأثیرگذار باشد. میهمانی‌های خانوادگی، انجام مسافرت‌ها و کار‌های دسته‌جمعی و دادن مسئولیت‌هایی که آنها را بیشتر به هم مرتبط می‌کند باعث پیوند بیشتر برادر و خواهر شده و باعث یادگیری بیشتر مهارتِ برقرار کردن ارتباط با هم می‌شود.
از علت‌های فاصله عاطفی بین اعضای خانواده و خواهر‌ها و برادر‌ها ضعیف شدن عواطف، تقویت فردگرایی و ماده‌گرایی و توجه به منافع شخصی و ضعیف شدن آموزه‌های دینی، اخلاقی و معنوی است. به طور کل می‌توان گفت محبت، احترام و مدارای با هم، انصاف دادن و خودداری از حسد و تکبر نسبت به هم، باعث به ایدهآل رسیدن روابط میان خواهران و برادران می‌شود.
علاوه بر امور بیان شده رابطه میان خواهران و برادران را می‌توان با رعایت نکات زیر محکم‌تر کرد:
1- صحبت کردن با هم: یکی از مهمترین راه‌ها برای نزدیک شدن خواهران و برادران به یکدیگر برقراری رابطه کلامی است. خواهران و برادران باید اتفاقات روزانه را برای یکدیگر تعریف کنند، احساسات و حالات درونی مثبت خود را بیان کرده و از تجربیات خود بگویند. خواهران و برادران باید با مدارا کردن با هم از جر و بحث خودداری کنید.
2- وقت گذاشتن برای هم: خواهران و برادران باید ساعت‌های بیشتری را در کنار یکدیگر بگذرانند و با هم به همراه خانواده به تفریح و مسافرت بروند. گذراندن وقت در کنار هم باعث می‌شود ارتباط نزدیک‌تری با یکدیگر برقرار کرده و محبت میان آنها بیشتر شود.
3- گذشت داشتن نسبت به هم: به دلیل ارتباط نزدیک خواهران و برادران با هم و تفاوت‌هایی که با هم دارند بعضی وقت‌ها مشکلاتی میان آنها به وجود می‌آید که برای رفع آنها باید گذشت داشته باشند و با مدارا و سازگاری با هم ارتباط برقرار کنند. پدر و مادر نقش مهمی در یاد دادن گذشت و مدارا از همان ابتدا به فرزندان خود دارند. خواهران و برادران باید از خطا‌های یکدیگر بگذرند و سعی کنند با احترام به تفکر هم و در نظر گرفتن شرایط یکدیگر، با محبت و آرامش در کنار یکدیگر بوده و با ادب و احترام با هم برخورد کنند.
4- به دیده دوستی و محبت به یکدیگر نگاه کردن: خواهری و برادری جزئی جدا ناپذیر از زندگی انسان است و فرد هیچ‌گاه نمی‌تواند خواهر یا برادرش را از خود نداند. پس آنها را همان طور که هستند با تمام نقاط ضعف و قوتشان باید بپذیرد و دوست بدارد. خواهران و برادران نباید در مورد هم بد حرف بزنند و باید همواره خصوصیات خوبشان را به خاطر بسپارند.
5- در میان گذاشتن مشکلات و حل آنها: خواهران و برادران برای بهتر شدن روابط میانشان باید مشکلات خود را با یکدیگر در میان بگذارند و نظر هم را نسبت به مشکل پیش آمده بپرسند. خواهران و برادران باید تلاش کنند مشکلات هم را حل کنند. وجود خواهر و برادر در کنار یکدیگر می‌تواند نعمت بزرگی در حل مشکلات و چالش‌‌های زندگی باشد.
رعایت حدود ارتباط خواهر و برادر
از آنجا که خواهر و برادر از دو جنس مخالف هستند و گاه ارتباط نزدیکی بین آنها وجود دارد، ارتباط آنها باید حدودی داشته باشد و در سنین نوجوانی و بالا‌تر نباید وارد یک سری محدوده‌ها شوند. محدوده‌ای که خواهر و برادر باید وارد آن نشوند رسیدن به حالات شهوت‌انگیز است. توجه به خواهر و برادر باید مانند توجه به مادر یا پدر باشد. همانطور که فرد نسبت به پدر و مادر خود غیرت دارد و به آنها توجه وسوسه‌انگیز نمی‌کند نسبت به خواهر و برادر خود نیز باید به همین شکل باشد. یعنی باید آنها را دوست داشته باشد اما احساس شهوانی نداشته باشد.
برای این منظور والدین باید از دوران کودکی مراقب رفتار خواهر و برادر با هم بوده و هنگام نزدیک شدن به دوران بلوغ به آنها آموزش دهند که روابط خود را نباید از حدی به برادر یا خواهر خود نزدیک کنند و با مراقبت از آنها به آنها یاد دهند که چطور می‌توانند همدیگر را دوست داشته باشند و به هم به عنوان دوست نگاه کنند اما از حالات هیجان‌انگیز نسبت به هم خودداری کنند. بنابراین مهمترین عامل در به وجود نیامدن مشکل، آموزش و مراقبت والدین است.
مهمترین موضوعی که باعث تحریک احساسات وسوسه‌انگیز نسبت به هم می‌شود پوشش و نگاه است. خواهر و برادر بعد از آنکه به سن بلوغ می‌رسند باید پوشش خود را در مقابل یکدیگر رعایت کنند تا مانع نگاه‌های هیجان‌انگیز نسبت به هم شوند. وظیفه شرعی افراد محرم نسبت به هم این است که نباید به بدن یکدیگر با نگاه شهوت‌آمیز نگاه کنند.
خداوند متعال می‌فرمایند: «قُلْ لِلْمُؤْمِنِینَ یغُضُّوا مِنْ أَبْصَارِهِمْ وَ یحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ ذَلِک أَزْکی لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ خَبِیرٌ بِمَا یصْنَعُونَ»[6] یعنی «[ای محمد!] به مردان مؤمن بگو که چشمانشان را از نامحرم نگه دارند و پاکدامنی پیشه کنند این دارای تزکیه بیشتری است و خداوند بر اعمال آنها آگاه است.»
پانوشت
[1] – سوره حجرات، آیه 10
[2] – وسائل الشیعه، جلد 20، صفحه 283، حدیث 25636
[3] – مستدرک الوسایل و مستنبط المسایل، جلد 15، صفحه 118، حدیث 17717
[4] – وسائل الشیعه، جلد 21، صفحه 362، حدیث 27309
[5] – رساله حقوق امام سجاد (ع)
[6] – سوره نور، آیه 30
