برنامه عملی رشد معنوی

برنامه عملی رشد معنوی

برای خروج از ظلمت و رسیدن به نورِ الهی باید پنج مرحله و چهارده قدم طی شود. مرحله اول که با عنوان « بیداری و توبه » است دارای دو قدم، مرحله دوم با عنوان «ترک گناهان و انجام واجبات» دارای پنج قدم، مرحله سوم با عنوان «از بین بردن ریشه‌‌های گناهان و همه عیب‌‌های اخلاقی در اعمال» دارای سه قدم، مرحله چهارم با عنوان «از بین بردن همه رذایل اخلاق، عُجب و محبت‌‌های غیرالهی درقلب » دارای سه قدم و مرحله پنجم با عنوان « خروج از ظلمت و رسیدن به نور » دارای یک قدم می‌باشد.

کسی که این قدم‌های چهارده‌گانه را به درستی و کامل طی کند از ظلمت به نور رسیده و از نفسانیات خارج می‌شود. ان شاء الله. بنابراین اتفاقی که در فرد می‌افتد اتفاق بسیار بزرگی است. عمل و رشد در این قدم‌ها می‌تواند ثمر و نتیجه زندگی انسان باشد؛ چراکه عمری که خدا در این دنیا به انسان داده برای خروج از ظلمت و رسیدن به نور الهی است. بنابراین در طی این مراحل فرد نباید عجله کند؛ بلکه باید با حوصله و مطالعه کامل مطالب کتاب، قدم به قدم از ظلمت نفس خارج شود.

کسی که اقدام به خودسازی در این قدمها می­کند باید پس از انجام کامل هر قدم وارد قدم بعد شود هرچند بعضی از قدم‌های بالاتر یک سال و حتی بیشتر طول بکشد. مهم این است که فرد در مسیر معنوی خود با برنامه در حال رشد باشد و مهم این است که فرد بداند در چه سطحی از معنویت قرار دارد و بداند که در هر شرایط و موقعیتی که قرار دارد چه حالتی باید داشته باشد و چه اعمالی را باید انجام دهد.

دقت به نکات زیر برای انجام بهتر و کامل‌تر قدم‌های چهارده گانه ضروری است:

١- ارکان تعالی انسان، ترک گناهان و انجام واجبات، از بین بردن عیب‌های اخلاق و ایجاد اخلاق نیک، محبت و ولایت ائمه(ع)، فهم و پذیرش حقایق توحیدی و داشتن ذکر و محبت و حضور قلب نسبت به خدا می‌باشد. با پیاده کردن قدم‌های چهارده‌گانه، فرد می‌تواند به طور عملی به تمام این موضوعات برسد. برای فهم کامل و صحیح قدم‌ها، لازم است بخش اول هر مرحله که «شناسایی و روش‌‌های عملی خروج از ظلمت» است به طور کامل مطالعه شود.

٢- با توجه به اینکه بسیاری از افرادی که این کتاب را مطالعه می‌کنند برنامه‌‌هایی برای زندگی معنوی خود دارند، نیازی نیست از قدم اول شروع کنند. فرد می‌تواند از دو روش، قدمی را که با موقعیت معنوی‌اش تناسب دارد مشخص کند. اول، با کمک فرد خبره‌ای که با مطالب این کتاب آشناست نقطه شروع خود را تعیین کند. دوم، با مطالعه مراحل و قدم‌های مطرح شده، از قدمی شروع کند که هم اکنون حداقل دو سوم بند‌های آن را انجام می‌دهد. اگر از قدم‌های بعدی شروع کند، بر اثر فشار و سختی که در انجام اعمال برایش اتفاق می‌افتد ممکن است حالت ناامیدی یا دل‌زدگی به او دست دهد و اگر از قدم‌های قبلی شروع کند حالت خستگی و احساس پیشرفت نکردن به او دست خواهد داد.

٣- در ابتدای هر قدم مشخص شده است که فرد در آن قدم باید به چه موضوعی تمرکز فکری داشته باشد. یعنی توجه خود را به چه موضوعی متوجه کرده و به سمت آن حرکت کند تا با انجام کار‌هایی که گفته شده به هدف آن قدم برسد. اصطلاحاً به این موضوع که باید بر آن متمرکز شود راهبرد گفته می‌شود. توجه به راهبرد و تلاش در جهت پیاده کردن آن در طی قدمی که در آن است بسیار مهم و ضروری است.

٤- هر قدم، تمام اقدامات قدم‌های قبل را دارد هر چند به صورت محتوایی. بنابراین فرد باید دقت داشته باشد که آنچه در قدم‌های قبل در او به وجود آمده نباید در قدم‌های بعد ضعیف شود و هرچه در قدم‌ها پیش می‌رود باید رشد و معنویتش قوی­تر شود.

٥- به عبارت‌هایی که در اول جمله‌ها می‌آیند باید دقت شود. معنی این عبارت‌ها با یکدیگر فرق دارند. عبارت « سعی شود » یا « می‌تواند » یعنی بایدی در این موضوع نیست و اگر آن موضوع به طور کامل اتفاق نیافتد اشکالی ندارد ولی باید برای انجام آن تلاش کند. بنابراین در بند‌هایی که عبارت « سعی شود » یا « می‌تواند » به کار نرفته، باید اعمال آن بند به طور کامل انجام شود.

٦- در هر قدم فرد می‌تواند مشابه اعمال همان قدم را که در کتاب‌‌های دیگر اخلاقی مطالعه کرده انجام دهد. اما باید دقت کند که اصل بر انجام همین اعمالی است که در این کتاب بیان شده و اعمال اضافی را نباید به قدری بر خود تحمیل کند که حالت دل‌زدگی در او ایجاد شود. اگر کسی اعمال بیشتری می­خواهد انجام دهد بهتر است از قدم هفتم به بعد باشد؛ چراکه با توجه به مطالعاتی که تا این قدم داشته به قدری با مفاهیم اخلاقی آشنا شده که خودش تا حد زیادی می‌تواند تشخیص دهد چه اعمال بیشتری را برای بهره‌‌های زیادتر انجام دهد. بنابراین بهتر است تا قدم هفتم از انجام اعمال اضافی خودداری کند.

٧- تمام اعمال بیان شده در این بخش اعمال عمومی هستند و اعمال خاص، توصیه نشده است. چراکه اعتقاد بر این است که اگر کسی اعمال این کتاب را با دقت و به درستی انجام دهد، برای خروج از ظلمتِ نفس نیاز به اعمال خاصی که حکم دارو را دارند ندارد. با انجام همین اعمال عمومی که به ترتیب خاصی کنار هم چیده شده‌اند، فضای معنوی برای فرد ایجاد می‌شود که می‌تواند مراحل ظلمانی نفس را کنار گذاشته و به نورانیت حضور در محضر خدا برسد. ان شاء الله.

بنابراین برای خروج از ظلمت نفس و رسیدن به نور الهی، فرد باید با توجه به مطالب ذکر شده در قدم‌‌های چهارده‌گانه‌ زیر، با عزم و اراده، عمل کند. سپس با دقت و مراقبت در اعمال خود که با توجه به برنامه‌‌های معنوی تصمیم به انجامشان گرفته، اشکالات اعمال خود را مشخص کرده و برای از بین بردن آنها مطالعه و برنامه‌ریزی نماید.

قدم اول: توبه و بازگشت به خدا

قدم اول، قدم توبه و بازگشت به خداست و در پنج مرحله عملی خروج از ظلمت در مرحله اول که بیداری و توبه است قرار دارد. تمرکز فکری فرد در این قدم توبه و بازگشت به سوی خداست.

در این قدم، فرد باید به همه اموری که در مرحله اول از پنج مرحله عملی خروج از ظلمت بیان شده توجه داشته و به آنها عمل کند تا به هدف این قدم که توبه و بازگشت به خداست برسد. همچنین باید تمام اعمال زیر را که در سه بند بیان شده انجام دهد.

زمانی فرد از این قدم گذر می‌کند که از روش قبلی خود پشیمان شده و دیگر به کار‌های گذشته خود باز نگردد و تصمیم بگیرد که گناه نکرده و واجباتش را به طور کامل انجام دهد. با این تصمیم، حالت مثبتی در فرد به وجود می‌آید که به او کمک می‌کند تا خطا‌هایی را که قبلاً انجام داده را کنار بگذارد و با خدا ارتباط برقرار کند.

١- از گناهانی که او را به پستی کشانده توبه کند.

توضیح: توبه همان پشیمانی قلبی است و از گناهانی باید توبه کند که او را از خدا دور نگهداشته و مانع ورود ایمان به قلب او شده است.

٢- نماز‌های واجب را بخواند و سعی کند صحیح بخواند.

توضیح: در این قدم مهم این است که فرد شروع به خواندن نماز کند و تا مقداری که با نماز آشناست، آن را صحیح بخواند. یادگیری و صحیح خواندن کامل نماز در قدم‌های بعد قرار داده شده است.

٣- تصمیم جدی بگیرد که تمام گناهان را ترک کند.

توضیح: نتیجه توبه و پشیمانی از گناهان این است که فرد تصمیم می‌گیرد که دیگر گناه نکند. بر اثر این تصمیم، نورانیتی در درون فرد ایجاد می‌شود که ارتباط او را با خدا برقرار کرده و در ترک گناهان محکم می‌شود. در این بند فقط تصمیم فرد بر ترک گناهان مورد نظر است چراکه خود این تصمیم‌گیری بسیار مهم و ضروری است.

قدم دوم: آغاز انجام دستورات خدا

قدم دوم، قدم آغاز انجام دستورات خداست و در پنج مرحله عملی خروج از ظلمت، در مرحله اول که همان بیداری و توبه است قرار دارد. تمرکز فکری فرد در این قدم باید تصمیم بر انجام دستورات خدا باشد.

هدف در این قدم آغاز انجام دستورات خداست و بعد از پشیمانی و توبه و تصمیم بر انجام دستورات خدا به این هدف خواهد رسید. در این قدم فرد باید همه کار‌هایی را که در مرحله اول از پنج مرحله عملی خروج از ظلمت که همان بیداری و توبه است عمل کند تا هدف این قدم اتفاق بیافتد. در این قدم باید با شناختی که نسبت به ائمه(ع) دارد (هرچند شناخت کلی)، سعی کند توجه محبت‌آمیزی نسبت به آنها داشته باشد. این محبت باعث نورانیت قلبی فرد می‌شود.

زمانی فرد این قدم را کامل کرده و می‌تواند وارد قدم بعد شود که با تمرکز بر انجام دستورات خدا، تمام بند‌های بیان شده در ادامه را به طور کامل انجام دهد.

١- خواندن نماز‌های واجب و یادگیری روش انجام درست شکل ظاهری نماز و یادگیری احکام نماز.

توضیح: برای صحیح خواندن نماز ابتدا باید روش درست انجام دادن شکل ظاهری نماز را یاد بگیرد. برای این منظور باید به کتاب رساله توضیح المسائل مرجع تقلید خود مراجعه کرده و با مطالعه این کتاب احکام نماز و روش اجرای صحیح ظاهر نماز را یاد بگیرد. واضح است که قبل از مراجعه به کتاب رساله توضیح المسائل، باید یکی از مراجع تقلید را به عنوان مرجع تقلید خود انتخاب کند.

٢- یادگیری روش انجام واجبات و ترک گناهانی که مبتلا به آنهاست. دقت برای پیدا کردن مقدمات گناهان در زندگی خود و سعی در از بین بردن آنها و تلاش در از بین بردن گناهانی که به شدت مبتلا به آنهاست.

توضیح: با مراجعه به کتاب رساله توضیح المسائل و کتاب شرح گناهان کبیره یا با مراجعه به افراد مطلع و آگاه، باید گناهانی را که به آنها مبتلاست یا واجباتی را که باید انجام دهد را مشخص کرده و روش انجام واجبات و ترک گناهان را یاد بگیرد. کتاب‌های رساله توضیح المسائل و گناهان کبیره، کتاب‌های مرجع هستند؛ پس همه باید این کتاب‌ها را داشته باشند و در مواقع لازم به آنها مراجعه کنند. در این قدم فرد باید همه مقدمات گناهان و واجبات را در زندگی خود شناخته و سعی کند مقدمات گناهان را کنار گذاشته و مقدمات واجبات را به وجود آورد. در این صورت ترک گناهان و انجام واجبات برای او بسیار ساده می‌شود. مقدمات هر چیز، اموری هستند که زمینه‌ساز ایجاد آن چیز می‌شوند. بنابراین باید سعی کند خود را از مقدمات گناهان و هر آنچه او را به گناه جذب می‌کند دور کند. یعنی به محلی که در آن گناه می‌شود نرفته و وسایلی که موجب انجام گناه می‌شوند را کنار گذاشته یا از بین ببرد و از افرادی که ممکن است او را به گناه مبتلا کنند کناره‌گیری کرده و در صورت امکان به طور کامل آنها را ترک کند و در مجموع هر آنچه را که زمینه‌ساز گناه است یا انسان را به انجام گناه جذب می‌کند را ترک نماید. در بخش « کار‌های کمک کننده انسان در ترک گناهان » توضیحات لازم در این مورد بیان شده است.

٣- یادگیری صحیح خواندن قرآن و خواندن حداقل دو صفحه قرآن در روز.

توضیح: یادگیری صحیح خواندن قرآن نیاز به برنامه‌ریزی و تمرین دارد. این کار را می‌تواند با وسایل صوتی انجام داده یا به کلاس‌هایی که در این زمینه وجود دارند برود و یا از یکی از دوستان یا اعضاء خانواده خود یاد بگیرد. برای این منظور باید برنامه داشته باشد و به مرور زمان صحیح خواندن قرآن را یاد بگیرد. چنانچه در این قدم نتواند قرآن را به طور کامل یاد بگیرد باید تا زمانی که بتواند قرآن را کاملاً صحیح بخواند در قدم‌های بعد این یادگیری را ادامه دهد. برای خواندن دو صفحه قرآن در روز می‌توان از اول قرآن شروع کرد در این صورت به مرور زمان قرآن را یک دوره کامل می‌خواند. در صورتی که نمی‌تواند تمام قسمت‌های قرآن را صحیح بخواند باید فقط سوره‌‌هایی را که می‌تواند صحیح بخواند را قرائت کند.

٤- یک برنامه ارتباط با اهل­بیت(ع) در هفته به مدت نیم ساعت و تصمیم به پای بند بودن به دستورات ائمه(ع).

توضیح: برنامه ارتباط با اهل­بیت(ع) می‌تواند کار‌هایی مانند رفتن به زیارت امامزاده‌ها، خواندن زیارت عاشورا یا یکی از زیارت نامه‌‌های ائمه(ع) یا عزاداری اهل­بیت(ع) باشد. مهم این است که با این برنامه، آرام آرام با ائمه(ع) ارتباط برقرار کند. در این قدم فرد باید با شناختی که نسبت به ائمه(ع) دارد تصمیم به پای بند بودن به دستورات ایشان بگیرد. در این بند تصمیم‌گیری مهم است و اقدام عملی دیگری ندارد.

٥- شناسایی دوستان منفی و شناخت اثرات منفی آنها و کم کردن ارتباط با آنها.

توضیح: دوستان منفی دوستانی هستند که ارتباط با آنها می‌تواند به رشد معنوی و الهی انسان ضرر برساند. در این قدم بنا بر این نیست که فرد به طور کامل و یکجا ارتباط خود را با دوستان منفی قطع کند همین‌که آرام آرام ارتباط خود را با این دوستان کم کند کافی است. اما ارتباط خود را با دوستانی که به شدت باعث انحراف او می‌شوند باید به صورت یکجا و به طور کامل قطع نماید.

قدم سوم: یادگیری گناهان و واجبات و مقدمات آنها و سعی در انجام دستورات الهی که یاد گرفته

قدم سوم، قدم یادگیری گناهان و واجبات و مقدمات آنها و سعی در انجام دستورات خدا که یاد گرفته است و در پنج مرحله عملی خروج از ظلمت، در مرحله دوم که ترک گناهان و انجام واجبات است می‌باشد. تمرکز فکری فرد در این قدم، انجام دستوراتی از خداست که یاد گرفته است.

بعد از آنکه فرد مصمم بر انجام فرمان خدا شد باید دستورات خدا را که انجام واجبات و ترک گناهان است انجام دهد. قبل از اینکه انسان بتواند گناهان را کنار بگذارد و واجبات را به درستی انجام دهد، لازم است نسبت به آنها شناخت پیدا کرده و تشخیص دهد که هر گناه و مقدمات آن را چگونه باید کنار بگذارد همچنین واجبات و مقدمات آن را چگونه باید انجام دهد. بنابراین در این قدم تمام تلاش فرد باید بر یادگیری گناهان و واجبات و مقدمات آنها باشد و سعی کند دستورات الهی را که یاد گرفته به درستی انجام دهد تا در قدم‌های بعد به طور کامل گناهان را کنار گذاشته و واجبات را انجام دهد.

در این قدم باید با توجه کردن به نعمت‌هایی که خدا به فرد داده محبت خدا را در قلب خود افزایش دهد. محبت به خدا یکی از مهم‌ترین اموری است که باعث تعالی معنوی فرد می‌شود. همچنین در این قدم باید با توجه و تفکر در مورد ائمه(ع) محبتی نسبت به آنها داشته و محبت­اش نسبت به آنها زیاد شود. این محبت باعث نورانیت قلبی فرد می‌شود.

زمانی فرد این قدم را کامل کرده و می‌تواند وارد قدم بعد شود که مطالب بالا را در خود پیاده کرده و بند‌های زیر را به طور کامل انجام دهد.

١- خواندن نماز‌های واجب و یادگیری تلفظ صحیح الفاظ نماز و کاملاً صحیح خواندن نماز. سعی در خواندن نماز‌ها در اول وقت.

توضیح: در قدم قبل احکام نماز را یاد گرفت. در این قدم باید اجرای تلفظ صحیح الفاظ نماز را بیاموزد تا تمام بخش‌های نماز را به درستی انجام دهد. برای یادگیری تلفظ صحیح الفاظ نماز باید به افراد آشنا با قرائت قرآن یا کسانی که تلفظ صحیح حروف عربی را می‌دانند مراجعه کند. تا پایان این قدم باید صحیح خواندن نماز از نظر اعمال ظاهری و تلفظ صحیح کلمات نماز را کامل کند. چنانچه خواندن همه نماز‌های واجب در اول وقت برای او دشوار است بهتر است از کم شروع کرده و سعی کند به مرور زمان تمام نماز‌ها را در اول وقت بخواند. موضوع خواندن نماز‌ها در اول وقت باید در این قدم و قدم بعد کامل شود.

٢- یادگیری روش انجام واجبات و ترک گناهانی که مبتلا به آنهاست. سعی در ترک مقدمات گناهان و انجام مقدمات واجبات و سعی در ترک گناهان و انجام واجبات مبتلا به آنها.

توضیح: مطابق توضیح بند 2 از قدم دوم.

٣- یادگیری صحیح خواندن قرآن و خواندن حداقل چهار صفحه قرآن و پنجاه آیه در روز.

توضیح: یادگیری صحیح خواندن قرآن نیاز به برنامه‌ریزی و تمرین دارد. این کار را می‌تواند با وسایل صوتی انجام داده یا به کلاس‌هایی که در این زمینه وجود دارند برود و یا از یکی از دوستان یا اعضاء خانواده خود یاد بگیرد. برای این موضوع باید برنامه داشته باشد و به مرور زمان صحیح خواندن قرآن را یاد بگیرد. چنانچه در این قدم نتواند قرآن را به طور کامل یاد بگیرد باید تا زمانی که بتواند قرآن را کاملاً صحیح بخواند این یادگیری را در قدم‌های بعد ادامه دهد. طبق معارف دینی و احادیث معتبر، فرد مؤمن بهتر است در روز حداقل 50 آیه قرآن بخواند در این صورت در آن روز جزو غافلان نخواهد بود. برای خواندن پنجاه آیه می‌تواند آیات کوتاه را انتخاب کند. چنانچه نمی‌تواند تمام قسمت‌های قرآن را صحیح بخواند سوره‌‌هایی را که می‌تواند صحیح بخواند به اندازه چهار صفحه و پنجاه آیه انتخاب کند.

٤- یک برنامه ارتباط با اهل­بیت(ع) در هفته به مدت حداقل نیم ساعت و سعی در پای بند بودن به دستورات آنها.

توضیح: برنامه ارتباط با اهل­بیت(ع) می‌تواند کار‌هایی مانند زیارت امامزاده‌ها، خواندن زیارت عاشورا یا یکی از زیارات ائمه(ع)، عزاداری اهل­بیت(ع) باشد. مهم این است که با این برنامه، آرام ‌آرام با ائمه(ع) ارتباط برقرار کند. ارتباط با ایشان باعث می‌شود که بر اثر وصل‌شدن به‌ دریای نور، نیکی‌ها در وجود فرد توسعه یافته و به خدا نزدیک شود. لازمه تقرب به ‌خدا این ‌است‌ که محبت ‌ائمه(ع) در وجود فرد جریان یابد. در این قدم فرد باید سعی کند دستوراتی از ائمه(ع) را که می‌داند انجام دهد.

٥- توجه برای شناسایی عیب‌های اخلاقی خود و دقت در یافتن راه‌هایی برای برخلاف اقتضائات آنها عمل کردن.

توضیح: برای شناخت عیب‌‌های اخلاقی خود و از بین بردن آنها باید مطابق مطالب بخش‌‌های « روش شناسایی عیب‌‌های اخلاقی »، « موانع رشد و کمال انسان » و « از بین بردن ریشه‌‌های گناهان و همه عیب‌‌های اخلاقی در اعمال » عمل کند. مهم این است که در ذهن فرد این موضوع جا بیافتد که دائم به اخلاقیات خود توجه کرده و در حال شناسایی عیب‌های اخلاقی و رفتاری خود باشد.

٦- گفتن تسبیحات حضرت زهرا(س) بعد از هر نماز.

توضیح: ثواب خواندن تسبیحات حضرت زهرا(س) بعد از هر نماز معادل هزار رکعت نماز است.

٧- یافتن کتاب‌ها و افرادی که ارتباط صحیح با دیگران را یاد می‌دهند و مطالعه و دقت برای ایجاد ارتباط صحیح با دیگران.

توضیح: فرد باید یاد بگیرد که با هرکس متناسب با عنوانی که دارد (مانند پدر، فرزند و …) چگونه رفتار کند. این آشنایی با مطالعه و راهنمایی خواستن از افراد خبره اتفاق می‌افتد. کسانی که فرد باید با آنها ارتباط صحیح برقرار کند عبارت‌اند از پدر و مادر، همسر و فرزند، فامیل‌ها، دوستان و همکاران، همسایگان و هرکس که به نحوی با فرد آشنایی دارند تا غریبه‌‌هایی که او را نمی‌شناسند اما به نوعی وظیفه‌ای نسبت به آنها دارد مانند همشهری، هم‌محله‌ای، هم­کلاسی و …

٨- شناسایی دوستان منفی و کم کردن ارتباط با آنها و یافتن دوستان مثبت.

توضیح: دوستان مثبت دوستانی هستند که به انسان در مسائل معنوی و الهی فایده می‌رسانند و دوستان منفی دوستانی هستند که ارتباط با آنها می‌تواند به رشد معنوی فرد ضرر برساند. در این قدم بنا بر این نیست که فرد به طور کامل ارتباط خود را با دوستان منفی قطع کند اما همین‌که آرام آرام ارتباط خود را با آنها کم کند کافی است.

٩- سعی در دائم الوضو بودن.

توضیح: دائم الوضو بودن یعنی بعد از هر بار باطل شدن وضو دوباره وضو بگیرد. در این قدم باید به قدری که می‌تواند این کار را انجام دهد و خود را به سختی نیندازد. در روایت است که وضو نور است. اثر نور در انسان این است که به امور منفی بی‌میل شده و تمایل بیشتری نسبت به امور الهی پیدا می‌کند.

١٠- یادگیری معنی توحید ذاتی.

توضیح: در این قدم فرد باید معنی توحید ذاتی را یاد بگیرد تا زمینه‌ای شود که آرام آرام وجود او با خدا ارتباط برقرار کند. تمام رشد و کمال انسان در توحیدی شدن اوست؛ همچنان که رسول خدا(ص) در اول بعثت خود فرمودند بگویید (و بپذیرید) «لا اله الا الله» را تا رستگار شوید.

قدم چهارم: ترک مقدمات گناهان و انجام مقدمات واجبات

قدم چهارم، قدم ترک مقدمات گناهان و انجام مقدمات واجبات است و در پنج مرحله عملی خروج از ظلمت، در مرحله دوم که ترک گناهان و انجام واجبات است می‌باشد. تمرکز فکری فرد در این قدم ترک مقدمات گناهان است.

هر گناهی که انسان انجام می‌دهد مقدماتی دارد. از بین بردن مقدمات گناهان، باعث می‌شود آنها را به راحتی کنار بگذارد. بعد از آنکه فرد گناهان و مقدمات آنها را شناخته و به سراغ آنها نرفت، زمینه‌‌های انجام گناهان را از بین برده است. بنابراین از بین بردن مقدمات گناهان و ایجاد مقدمات واجبات در موفقیت فرد برای ترک محرمات و انجام واجبات بسیار مهم است. برای از بین بردن گناهان و مقدمات آنها، باید مطالبی که در بخش « کار‌های کمک کننده انسان در ترک گناهان » بیان شده و بند‌های این قدم را انجام دهد تا در قدم‌های بعد بتواند همه گناهان را کنار بگذارد.

در این قدم با توجه به مطالعاتی که فرد داشته توجه به این موضوع که عیب‌های اخلاقی چه مقدار می‌توانند برای هر کسی مضر و خطرناک باشند و لذت‌های زندگی را از بین ببرند، باعث می‌شود که تصمیم جدی برای کنار گذاشتن عیب‌های اخلاقی و به دست آوردن فضائل اخلاق بگیرد.

محبت به خدا یکی از مهم‌ترین اموری است که باعث تعالی معنوی فرد می‌شود تا جایی که محبت به خدا یکی از ملاک‌های خروج کامل فرد از ظلمت است. بنابراین از این قدم، محبت خدا باید در قلب فرد زیاد شود. بر اساس مطالب بخش « محبت خدا و روش افزایش آن »، یکی از کار‌هایی که محبت خدا را در قلب انسان زیاد می‌کند توجه به نعمت‌های خدا در زندگی و وجود خود است. نتیجه توجه به نعمت‌های خدا و انجام عبادات این است که انسان نسبت به خدا احساس محبت می‌کند. برای این منظور انسان باید با بزرگی، مهربانی و محبت، به خدا نگاه کند.

زمانی فرد این قدم را کامل کرده و می‌تواند وارد قدم بعد شود که موضوعات بالا را در خود پیاده کرده و با تمرکز بر ترک مقدمات گناهان بند‌های زیر را به طور کامل انجام دهد.

١- سعی در خواندن همه نماز‌های واجب در اول وقت و کاملاً صحیح خواندن نمازها و خواندن یک وعده نماز در روز به جماعت.

توضیح: تا پایان این قدم باید تمام نمازهایش را در اول وقت بخواند مگر اینکه مشکلی برای فرد پیش بیاید که نتواند در اول وقت بخواند. در این قدم باید برنامه‌ریزی کند یک وعده از سه وعده نماز‌های واجب را در روز به جماعت بخواند. برای خانم‌ها اشکالی ندارد این کار را نکنند. چنانچه در بعضی روز‌ها به دلیل مشکلات، کسی نتواند نماز را به جماعت بخواند اشکالی ندارد. تا آخر این قدم فرد باید نماز‌های خود را به طور کامل صحیح بخواند حتی کلمات و حروف نماز را.

٢- یادگیری همه واجبات و همه گناهان و ترک مقدمات گناهان و انجام مقدمات واجبات. سعی در ترک گناهان و سعی در انجام واجبات مبتلا به آنها.

توضیح: در این قدم باید همه واجبات و گناهانی که حتی احتمال می‌دهد به آنها مبتلا شود را یاد بگیرد. این یادگیری به مرور زمان و در طی این مرحله باید باشد. موضوع یادگیری واجبات و گناهان در قدم‌های بعد بیان نمی‌شود و فرد باید در این قدم تمام واجبات و گناهان را یاد بگیرد. چنانچه فرد در هر قدم نیاز به یادگیری روش ترک گناه یا انجام واجبی داشت باید به کتاب‌های مربوطه مراجعه کرده و آنها را فراگیرد. در این قدم باید همه مقدمات گناهان و واجبات را در زندگی خود شناخته و مقدمات گناهان را ترک کرده و مقدمات واجبات را ایجاد کند. همچنین در این قدم فرد باید تلاش کند تا می‌تواند از انجام گناهان خودداری کرده و واجبات را انجام دهد. چنانچه مقدمات گناهان را ترک کرده و مقدمات واجبات را ایجاد کند کنار گذاشتن گناهان و انجام واجبات برای او بسیار ساده می‌شود. مقدمات هر چیز، اموری هستند که زمینه‌ساز ایجاد آن چیز می‌شوند؛ بنابراین باید سعی کند خود را از مقدمات گناهان و هر آنچه او را به گناه جذب می‌کند دور کند. در بخش « کار‌های کمک کننده انسان در ترک گناهان » توضیحات لازم در مورد مقدمات گناهان بیان شده است.

٣- خواندن نماز شب در شب جمعه به مدت 15 تا 25 دقیقه.

توضیح: برای خواندن نماز شب ابتدا باید نماز شب را یاد بگیرد. هنگام خواندن نماز شب مهم نیست که دو رکعت نماز می‌خواند یا هر یازده رکعت را، مهم این است که به مدت 15 تا 25 دقیقه برای نماز شب برنامه داشته و به هنگام خواندن نماز توجهش به نماز باشد. بنابراین تعداد رکعت‌ها مهم نیست و خواندن فقط دو یا چهار رکعت هم در این مدت زمان کافی است. در این قدم فقط خواندن نماز شب در شب جمعه خواسته شده و بیش از آن به عهده خود فرد است هر چند بهتر است برنامه معنوی فرد مطابق کار‌های خواسته شده در هر قدم باشد.

٤- خواندن حداقل پنج صفحه قرآن و صد آیه در روز.

توضیح: بهتر است خواندن این مقدار قرآن در زمان مشخصی از روز برنامه‌ریزی شود تا فراموش نشده و هر روز انجام شود. چنانچه پنج صفحه قرآن صد آیه نداشت با خواندن سوره‌‌های با آیه‌‌های کوچک، می‌تواند صد آیه را تکمیل کند. با توجه به بیان کلمه « حداقل »، می‌تواند در صورت تمایل، بیشتر از 5 صفحه بخواند. قرآن ذکر است و کسی که صد آیه در روز قرآن بخواند آن روز جزو عابدان است و باعث قوی‌‌تر شدن ارتباط او با خدا شده و باعث بی‌میل شدن او نسبت به گناهان می‌شود.

٥- دو برنامه ارتباط با اهل­بیت(ع) در هفته هر یک به مدت حداقل نیم ساعت و سعی در پای بند بودن به دستورات آنها.

توضیح: مطابق توضیح بند 4 از قدم سوم.

٦- یادگیری سیره و روش زندگی ائمه(ع) در سطح ابتدایی و رفع شبهات در مورد آنها اگر شبهه‌ای داشته باشد.

توضیح: سیره و روش زندگی ائمه(ع) همان سیره و روشی است که فرد باید با یادگرفتن آن، زندگی خود را با آن هماهنگ کند و سعی کند هر چه می‌تواند خود را شبیه به ائمه(ع) نماید. همچنان که خداوند در قرآن می‌فرماید همانا برای شما در رسول خدا(ص) الگویی نیکو است. یادگیری سیره و روش زندگی ائمه(ع) می‌تواند یکی از موضوعاتی باشد که فرد در مطالعات اعتقادی و اخلاقی خود انجام می‌دهد.

٧- توجه برای شناسایی عیب‌های اخلاقی خود و دقت در یافتن راه‌هایی برای برخلاف اقتضائات آنها عمل کردن و سعی در از بین بردن عیب‌های شناخته شده خود.

توضیح: برای شناخت عیب‌‌های اخلاقی خود و از بین بردن آنها باید مطابق مطالب بخش‌‌های « روش شناسایی عیب‌‌های اخلاقی »، « موانع رشد و کمال انسان » و « از بین بردن ریشه‌‌های گناهان و همه عیب‌‌های اخلاقی در اعمال » عمل کند. مهم این است که در ذهن فرد این موضوع جا بیافتد که دائم به اخلاقیات خود توجه کرده و در حال شناسایی عیب‌های اخلاقی و رفتاری خود باشد. پس از شناخت عیب‌های اخلاقی خود، باید سعی کند مطابق مطالب بخش « روش‌های عملی از بین بردن عیب‌های اخلاقی » که در ادامه کتاب در مرحله سوم بیان می­شود، هر مقدار از عیب‌های خود را که می‌تواند، با برخلاف اقتضائاتشان عمل کردن از بین ببرد.

٨- گفتن تسبیحات حضرت زهرا(س) و آیه‌الکرسی و آیه صلوات با ذکر صلوات بعد از هر نماز و انجام ذکر صلوات و ذکر استغفار به قدری که در شبانه روز می‌تواند انجام دهد و یادگیری معنی ذکرها.

توضیح: می‌تواند این ذکر‌ها را به مرور زمان در طی این قدم اضافه کرده و تا آخر این قدم تمام ذکر‌های بیان شده را انجام دهد. ذکر صلوات و استغفار را هر وقت از شبانه روز که خواست می‌تواند انجام دهد هرچند بهتر است در وقت مشخصی از شبانه روز باشد؛ مانند گفتن 70 مرتبه ذکر استغفار در صبح یا فرستادن 100 مرتبه صلوات بعد از نماز ظهر و عصر. برای اینکه فرد بتواند با ذکر‌هایی که می‌گوید ارتباط قلبی برقرار کند و از آنها بهره ببرد لازم است معنی آنها را یاد بگیرد.

٩- کنترل و تمرکز چشم هر روز از 2 تا 5 دقیقه.

توضیح: روش کنترل چشم در بخش « تمرکز فکر و حضور قلب » بیان شده است. به این ترتیب که چشم خود را بر یک نقطه متمرکز نگهدارد و تلاش کند از نگاه به آن نقطه چشمش خارج نشود. این اقدام باید از 2 دقیقه شروع شده و به مرور زمان تا 5 دقیقه افزایش یابد. تمرین کنترل چشم مقدمه‌ای است برای راحت‌‌تر انجام دادن کنترل و تمرکز فکر. وقتی کسی بتواند چشم خود را بیش از 5 دقیقه بر چیزی متمرکز نگهدارد بر چشم خود مسلط شده است. تسلط بر چشم در نگاه نکردن به حرام نیز به فرد کمک می‌کند.

١٠- مطالعه و تحقیق در خصوص شناخت روش‌های صحیح برقراری ارتباط با دیگران متناسب با عنوان هر فرد.

توضیح: مطابق توضیح بند 7 از قدم سوم.

١١- دوری از دوستان منفی و دقت در عدم تأثیرپذیری از آنها و افزایش ارتباط با دوستان مثبت.

توضیح: باید ارتباط خود را با دوستان منفی کمتر کرده و از آنها دوری کند و مراقب باشد از آنها تأثیر نپذیرد. همچنین باید ارتباط خود را با دوستان مثبت زیاد کند.

١٢- سعی در توجه ذهنی به امور مثبت و خالی کردن ذهن از امور منفی.

توضیح: امور مثبت یعنی امور الهی و امور منفی موضوعاتی هستند که مورد رضایت خدا نیستند؛ مانند سوء ظن، مکر و حیله، امور شهوانی و امور مشابه. این کار باعث می‌شود ذهن فرد از امور منفی پاک شود. در این قدم باید تلاش کند مقدمات پاکی کامل ذهن برای قدم‌های بالا‌تر ایجاد شود. این نوع از توجه ذهنی برای پر کردن تمام ذهن از امور مثبت می‌باشد.

١٣- سعی در دائم الوضو بودن و انجام اعمال ایام خاص.

توضیح: دائم الوضو بودن یعنی بعد از هر بار باطل شدن وضو دوباره وضو بگیرد. در این قدم باید به قدری که می‌تواند این کار را انجام دهد و خود را به سختی نیندازد. در روایات است که وضو نور است. اثر نور در انسان این است که به امور منفی بی‌میل شده و تمایل بیشتری نسبت به امور الهی پیدا می‌کند. ایام خاص، روز‌های مناسبتی مانند ماه رجب، ماه شعبان، ماه رمضان، ایام محرم، فاطمیه، اعیاد، شب و روز جمعه و … هستند که دارای اعمال خاصی هستند. اعمالی مانند نماز‌های مستحبی، روزه، غسل و …. فرد می‌تواند به قدری که تمایل دارد آنها را انجام دهد. برای این کار ابتدا باید به کتاب‌هایی مانند مفاتیح الجنان مراجعه کرده و اعمال این روز‌ها را مطالعه کند و از میان آنها هر کدام را که خواست انجام دهد. نیازی نیست در انجام اعمال، خود را به فشار و سختی بیندازد چراکه نباید دل‌زدگی ایجاد شود؛ اما در حد قابل قبولی که فرد احساس رضایت از خود داشته باشد باید اعمال این روز‌ها را انجام دهد.

١٤- یادگیری معنی توحید ذاتی و دلایل آن و یادگیری کلیات اسماء و صفات الهی.

توضیح: در این قدم فرد باید علاوه بر یادگیری معنی توحید، دلایل یگانگی خدا را یاد بگیرد تا آرام آرام وجود خود را با توحید آشنا کند. تمام رشد و کمال انسان در توحیدی شدن اوست. همچنین در این قدم باید با اسماء و صفات الهی به طور کلی آشنا شود.

قدم پنجم: ترک گناهان و انجام واجبات مبتلا به آنها

قدم پنجم، قدم ترک گناهان و انجام واجباتی است که فرد با آنها در ارتباط است و در پنج مرحله عملی خروج از ظلمت، در مرحله دوم که ترک گناهان و انجام واجبات است می‌باشد. تمرکز فکری در این قدم سعی در ترک گناهان مبتلا به آنهاست.

پس از آنکه فرد در قدم‌های قبل گناهان و واجباتی که بیشتر به آنها مبتلاست را شناخت و مقدمات آنها را کنار گذاشت، باید اقدام به ترک گناهان و انجام واجباتی که مبتلا به آنهاست کند. همچنین با توجه به مطالعاتی که فرد داشته و خودسازی‌هایی که کرده، در این قدم باید از رذایل اخلاق بدش بیاید و فضایل اخلاق را دوست داشته باشد و به صورت قوی‌تری به این عزم و قصد برسد که عیب‌های اخلاقی را کنار گذاشته و اخلاق نیک را انجام دهد.

در این قدم باید با ائمه(ع) ارتباط برقرار کرده و مسیر هدایت خود را از طریق ایشان بداند و با شناخت آنها و کار‌هایی که برای ارتباط عملی با ائمه(ع) انجام می‌دهد باید محبتی نسبت به ایشان داشته باشد. این محبت باعث نورانیت قلبی فرد شده و او را تحت ولایت ائمه(ع) قرار می‌دهد. همچنین در این قدم باید نسبت به قدم قبل محبت فرد نسبت به خدا بیشتر شود.

زمانی فرد این قدم را کامل کرده و می‌تواند وارد قدم بعد شود که مطالب بالا را در خود پیاده کرده و با سعی در ترک همه گناهان، بند‌های زیر را به طور کامل انجام دهد.

١- خواندن نماز‌های واجب در اول وقت و خواندن یک وعده نماز در روز به جماعت.

توضیح: در این قدم باید تمام نماز‌های واجب را در اول وقت بخواند مگر اینکه مشکلی پیش بیاید. در این قدم باید طوری برنامه‌ریزی کند که یک وعده نماز را در روز به جماعت بخواند. چنانچه کسی به دلیل مشکلاتی نتواند نماز خود را به جماعت بخواند اشکالی ندارد ولی در مواقعی که می‌تواند باید این کار را بکند.

٢- انجام واجباتی که مبتلا به آنهاست و سعی در ترک گناهانی که به آنها مبتلاست و توبه در صورت ابتلا و سعی در انجام مستحبات و ترک مکروهات.

توضیح: پس از آنکه گناهانی که ممکن است به آنها مبتلا شود را یاد گرفت و مقدمات آنها را کنار گذاشت، باید سعی کند گناهی از او سر نزند اما اگر گناهی اتفاق افتاد توبه کرده و با خود قرار بگذارد که دیگر به آن مبتلا نشود. همچنین باید همه واجباتی را که در زندگی‌اش با آنها مواجه است را شناخته و پس از یادگیری روش انجام آنها، آنها را انجام دهد. در بخش « ترک گناهان و انجام واجبات » توضیحات لازم در این خصوص بیان شده است. همچنین در این قدم باید سعی کند مستحباتی را که می‌شناسد انجام داده و مکروهاتی را که می‌شناسد ترک کند.

٣- خواندن نماز شب دو شب در هفته هر یک به مدت 15 تا 25 دقیقه.

توضیح: مهم نیست که نماز شب را دو رکعت می‌خواند یا هر یازده رکعت را، مهم این است که به مدت 15 تا 25 دقیقه برای نماز شب برنامه داشته و به هنگام خواندن نماز توجهش به نماز باشد. بهتر است یکی از نماز شب‌ها در شب جمعه باشد. چنانچه خواندن نماز شب در یک شب دیگر دشوار بود می‌تواند ابتدا فقط شب جمعه نماز شب بخواند و به مرور زمان تا دو شب افزایش دهد.

٤- خواندن حداقل هفت صفحه قرآن و صد آیه در روز.

توضیح: بهتر است خواندن این مقدار قرآن در زمان مشخصی از روز باشد تا فراموش نشود. چنانچه هفت صفحه قرآن صد آیه نداشت می‌تواند با خواندن سوره‌‌های با آیه‌‌های کوچک، صد آیه را کامل کند. قرآن ذکر است و کسی که صد آیه در روز قرآن بخواند آن روز جزو عابدان است و باعث قوی‌‌تر شدن ارتباط فرد با خدا شده و باعث بی‌میل شدن او نسبت به گناهان می‌شود.

٥- دو برنامه ارتباط با اهل­بیت(ع) در هفته هر یک به مدت حداقل نیم ساعت و سعی در پای بند بودن به دستورات آنها.

توضیح: مطابق توضیح بند 4 از قدم سوم.

٦- یادگیری سیره و روش زندگی ائمه(ع).

توضیح: مطابق توضیح بند 6 از قدم چهارم.

٧- مطالعه کتاب‌های اخلاقی حداقل یک ساعت در هفته یا شرکت در یکی از مجالس اخلاقی یا اعتقادی.

توضیح: کتاب‌های اخلاقی مانند کتاب‌های شهید دستغیب یا کتاب شرح دعای مکارم الاخلاق آقای فلسفی یا کتاب‌های دیگر هستند. فرد به اندازه یک ساعت در هفته باید اقدام به فراگیری مطالب اخلاقی کند یا در یکی از مجالس اخلاقی یا اعتقادی شرکت نماید. البته در انتخاب این نوع مجالس باید دقت کافی را داشته باشد. مطالعه کتاب‌های اخلاقی و شرکت در مجالس اخلاقی و تفکر در این گونه مفاهیم، وجود فرد را در فضای این مفاهیم قرار می‌دهد و ذهن او را با این مفاهیم آشنا می‌کند.

٨- توجه برای شناسایی عیب‌های اخلاقی خود و دقت در یافتن راه‌هایی برای برخلاف اقتضائات آنها عمل کردن و سعی در از بین بردن عیب‌های شناخته شده خود.

توضیح: مطابق توضیح بند 7 از قدم چهارم.

٩- گفتن تسبیحات حضرت زهرا(س)، خواندن آیه‌الکرسی، سه بار سوره توحید و آیه صلوات با ذکر صلوات بعد از هر نماز و 10 بار سوره قدر بعد از نماز صبح و ذکر صلوات و ذکر استغفار به قدری که در شبانه روز می‌تواند انجام دهد و یادگیری معنی ذکر‌ها و سعی در یادگیری محتوی و حقیقت آنها.

توضیح: می‌تواند این ذکر‌ها را به مرور زمان در طی این قدم اضافه کرده و تا آخر این قدم تمام ذکر‌های بیان شده را انجام دهد. ذکر صلوات و استغفار را هر وقت از شبانه روز که خواست می‌تواند انجام دهد هرچند بهتر است در وقت مشخصی از شبانه روز باشد؛ مانند گفتن 70 مرتبه ذکر استغفار در صبح یا فرستادن 100 صلوات بعد از نماز عصر. برای اینکه بتواند با ذکر‌ها ارتباط برقرار کند و از آنها بهره ببرد لازم است معنی آنها را یاد گرفته و تا می‌تواند با محتوا و حقیقت آنها آشنا شود. برای این منظور لازم است به کتاب‌های اخلاقی مراجعه کرده یا از علماء معنوی و اخلاقی سؤال کند.

١٠- کنترل و تمرکز چشم هر روز از 5 تا 10 دقیقه و کنترل و تمرکز فکر هر روز از 1 تا 3 دقیقه.

توضیح: روش کنترل چشم و کنترل ذهن در بخش « تمرکز فکر و حضور قلب » بیان شده است. کنترل ذهن باید از 1 دقیقه شروع شده و به مرور زمان تا 3 دقیقه افزایش یابد. برای مقدمه این کار و برای راحت‌‌تر انجام دادن کنترل فکر بهتر است از کنترل چشم شروع کند. به این ترتیب که ابتدا در ادامه قدم قبل، برنامه کنترل و تمرکز چشم را تا 10 دقیقه ادامه دهد و پس از آن اقدام به تمرکز فکر کند. در ابتدا ممکن است حتی چند ثانیه هم نتواند ذهن خود را متمرکز نگهدارد اما نباید ناامید شود بلکه باید هر روز این کار را ادامه دهد تا بتواند 3 دقیقه ذهن خود را متمرکز بر یک موضوع نگهدارد. هر چند مدت زیادی تا رسیدن به این حد از تمرکز طول بکشد.

١١- مطالعه و تحقیق در مورد شناخت روش‌های صحیح برقراری ارتباط با دیگران متناسب با عنوان هر فرد و مراقبت در برقراری ارتباط صحیح با ایشان.

توضیح: فرد باید یاد بگیرد که با هرکس متناسب با عنوانی که دارد (مانند پدر، فرزند و …) چگونه رفتار کند. این آشنایی با مطالعه و راهنمایی خواستن از افراد خبره اتفاق می‌افتد. پس از آن باید سعی کند با آنها ارتباط صحیح برقرار کند. عدم رعایت برخی از موارد در ارتباطات صحیح با دیگران، برای امور معنوی فرد می‌تواند ضرر داشته باشد؛ بنابراین هر فرد باید وظیفه خود در برابر دیگران را در این قدم و در تمام قدم‌های بعد به درستی یاد بگیرد و به آنها عمل کند.

١٢- دوری از دوستان منفی و دقت در عدم تأثیرپذیری از آنها و قطع رابطه با دوستان مضر و افزایش ارتباط با دوستان مثبت.

توضیح: در این قدم علاوه بر اینکه ارتباط خود را با دوستان منفی کم می‌کند و دقت می‌نماید که از ایشان تأثیر نپذیرد، با دوستانی که مضرند (یعنی دوستانی که از تأثیر منفی آنها نمی‌تواند جلوگیری کند) باید قطع رابطه کند و ارتباط خود را با دوستان مثبت باید زیاد کند. بهتر است تمام این کار‌ها را به تدریج انجام دهد.

١٣- سعی در خالی کردن بخش‌های مختلف زندگی از امور منفی.

توضیح: یعنی تمرین کند که از هر فرصتی برای انجام امور مثبت مانند کمک به دیگران، انجام ذکر و … استفاده کند. این کار برای این است که فرد خود را تمرین دهد که تمام کارهایش را الهی کند. با توجه به اینکه این بند با عبارت « سعی کند » آورده شده، باید هر مقدار که می‌تواند این کار را انجام دهد. در انجام این بند باید ذهن فرد طوری تمرین کند که دائم به کار‌های مثبت توجه کرده و زندگی خود را از امور الهی پر کند.

١٤- سعی در توجه ذهنی به امور مثبت و خالی کردن ذهن از امور منفی.

توضیح: مطابق توضیح بند 12 از قدم چهارم.

١٥- سعی در دائم الوضو بودن و در صورت امکان شرکت در اجتماعات مثبت و الهی و انجام اعمال ایام خاص.

توضیح: در این قدم باید سعی کند دائم الوضو باشد. همچنین باید سعی کند به قدری که می‌تواند در اجتماعات مثبت و الهی شرکت کند؛ اجتماعاتی مانند نماز جماعت، هیئت‌های مذهبی، جلسات اخلاق، جلسات قرآن و مانند این‌ها. برای توضیح بیشتر، بخش « اهمیت روابط اجتماعی در رشد معنوی و اخلاقی انسان » مطالعه شود. توضیح « انجام اعمال ایام خاص » مانند بند 13 از قدم قبل می‌باشد.

١٦- یادگیری معنی توحید صفاتی و افعالی و ارتباط آنها با توحید ذاتی و پذیرش حقایق توحیدی و اسماء الهی.

توضیح: در این قدم فرد باید توحید صفاتی و افعالی را فراگرفته و ارتباط آنها را با توحید ذاتی یاد بگیرد. پذیرش حقایق توحیدی و اسماء الهی به این معنی است که بپذیرد تمام قواعد عالم در چارچوب توحید و اسماء الهی است. لازمه این پذیرش، آشنایی با توحید و اسماء الهی است که این آشنایی در این قدم و قدم‌های بعد باید اتفاق بیافتد. یکی از ارکان و مهم‌ترین موضوعات در تعالی انسان، فهم و پذیرش حقایق توحیدی عالم است.

قدم ششم: ترک گناهان معمولی و سعی در ترک گناهان دشوار و خاص

قدم ششم، قدم ترک گناهان معمولی و سعی در ترک گناهان دشوار و خاص است. این قدم در پنج مرحله عملی خروج از ظلمت، در مرحله دوم که ترک گناهان و انجام واجبات است می‌باشد. تمرکز فکری فرد در این قدم ترک همه گناهان و سعی بیشتر نسبت به قدم‌های قبل در ترک گناهان دشوار است.

پس از آنکه فرد گناهان و واجبات را شناخت و مقدمات گناهان را کنار گذاشته و مقدمات واجبات را انجام داد و اقدام به ترک گناهان و انجام واجباتی که با آنها در ارتباط است کرد، در این قدم باید سعی کند همه گناهان را ترک کرده و برای کنار گذاشتن گناهانی که به سختی می‌تواند از آنها صرف‌نظر کند تلاش بیشتری نماید. روش ترک گناهان دشوار در بخش « ترک گناهان دشوار » بیان شده است.

در این قدم باید محبت به عالم ماده در تمام ابعاد و بخش‌های آن به قدری کم شود که نتواند باعث گناه شود. همچنین فرد باید از رذایل اخلاق بدش آمده و فضایل اخلاق را دوست داشته باشد و قصد بسیار جدی برای کنار گذاشتن رذایل و داشتن فضایل اخلاق داشته باشد. همچنین باید با ائمه(ع) ارتباط برقرار کرده و مسیر هدایت خود را از طریق ایشان بداند و محبتی نسبت به ایشان داشته باشد.

در این قدم باید به نعمت‌هایی که خدا داده توجه داشته و به هر نعمتی که می‌رسد خدا را در آن نعمت یاد کرده و حالت سپاسگزاری از خدا داشته باشد. محبت فرد به خدا در این قدم باید نسبت به قدم قبل بیشتر شود. در غیر این صورت معلوم می‌شود در انجام اعمال این قدم اشکالاتی وجود دارد که فرد می‌تواند با کامل عمل کردن به تمام بند‌ها این اشکالات را رفع کند. توجه به خدا با نگرش مثبت و توجه به نعمت‌های خدا باعث می‌شود که محبت او در قلب انسان زیاد شود.

زمانی فرد این قدم را کامل کرده و می‌تواند وارد قدم بعد شود که مطالب بالا را در خود پیاده کرده و بند‌های زیر را به طور کامل انجام دهد.

١- خواندن همه نماز‌های واجب در اول وقت و خواندن روزانه حداقل یک وعده نماز به جماعت و سعی در توجه به معنی الفاظ نماز.

توضیح: باید طوری برنامه‌ریزی کند که حداقل یک وعده از سه وعده نماز را در روز به جماعت بخواند. چنانچه کسی نتواند در بعضی روز‌ها به دلیل مشکلاتی نمازش را به جماعت بخواند اشکالی ندارد. برای خانم‌ها اشکالی ندارد به مسجد نرفته و نمازشان را به تنهایی بخوانند. در این قدم باید معنی ذکر‌ها و آیات نماز را یاد گرفته و سعی کند هنگام خواندن نماز به این معانی توجه کند.

٢- ترک گناهان و انجام واجباتی که مبتلا به آنهاست و توبه در صورت ابتلا و سعی در انجام مستحبات و ترک مکروهات.

توضیح: پس از طی قدم‌های قبل، در این قدم باید گناهان را کنار گذاشته و واجبات را انجام دهد. اما اگر گناهی انجام داد یا واجبی را ترک کرد، توبه کرده و با خود قرار بگذارد که دیگر به آن مبتلا نشود. در بخش « ترک گناهان و انجام واجبات » توضیحات لازم در این مورد بیان شده است. همچنین در این قدم باید سعی کند مستحباتی را که می‌شناسد انجام داده و مکروهاتی را که می‌شناسد ترک کند.

٣- خواندن نماز شب دو شب در هفته هر یک به مدت 15 تا 25 دقیقه.

توضیح: در این قدم باید دو شب نماز شب بخواند و بهتر است یکی از نماز شب‌ها در شب جمعه باشد. توضیح بیشتر مطابق توضیح بند 3 از قدم پنجم.

٤- خواندن حداقل هشت صفحه قرآن و صد آیه در روز.

توضیح: مطابق توضیح بند 4 از قدم پنجم.

٥- دو برنامه ارتباط با اهل­بیت(ع) در هفته هر یک به مدت حداقل نیم ساعت و سعی در پای بند بودن به دستورات آنها.

توضیح: مطابق توضیح بند 4 از قدم سوم.

٦- یادگیری سیره و روش زندگی ائمه(ع).

توضیح: مطابق توضیح بند 6 از قدم چهارم.

٧- مطالعه کتاب‌های اخلاقی حداقل یک ساعت در هفته یا شرکت در یکی از مجالس اخلاقی یا اعتقادی.

توضیح: مطابق توضیح بند 7 از قدم پنجم.

٨- شناسایی عیب‌های اخلاقی خود و توجه برای یافتن روش از بین بردن آنها و سعی در از بین بردن عیب‌های اخلاقی خود و توجه و اقدام خاص برای از بین بردن عیب‌های شدید اخلاقی.

توضیح: برای شناخت عیب‌‌های اخلاقی خود و از بین بردن آنها باید مطابق مطالب بخش‌‌های « روش شناسایی عیب‌‌های اخلاقی »، « موانع رشد و کمال انسان » و « از بین بردن ریشه‌‌های گناهان و همه عیب‌‌های اخلاقی در اعمال » عمل کند. برای شناسایی عیوب اخلاقی در خود، لازم است ابتدا رذایل اخلاق را شناخته سپس در خود توجه کند که آیا بدی‌های اخلاق در او وجود دارند یا نه. مهم این است که در ذهن فرد این موضوع جا بیافتد که دائم به اخلاقیات خود توجه کرده و در حال شناسایی عیب‌های اخلاقی و رفتاری خود باشد. پس از شناخت عیب‌های اخلاقی خود باید سعی کند مطابق مطالب بخش « روش‌های عملی از بین بردن عیب‌های اخلاقی » که در ادامه کتاب در مرحله سوم بیان می­شود، هر مقدار از عیب‌های خود را که می‌تواند، با برخلاف اقتضائاتشان عمل کردن از بین ببرد. همچنین باید برای عیب‌های عمده اخلاقی خود برنامه خاصی داشته باشد. عیب‌های عمده اخلاقی عیب‌هایی هستند که فرد به مقدار زیادی در طول شبانه روز با آنها درگیر است مانند غضب بی‌مورد یا داشتن توجه شهوانی به نامحرم.

٩- گفتن تسبیحات حضرت زهرا(س)، آیه‌الکرسی، سه بار سوره توحید و آیه صلوات با ذکر صلوات و آیات 2 و 3 سوره طلاق بعد از هر نماز و 10 بار سوره قدر بعد از نماز صبح و ذکر صلوات و ذکر استغفار به قدری که در شبانه روز می‌تواند انجام دهد. یادگیری معنی ذکر‌ها و یادگیری محتوای آنها.

توضیح: ذکر صلوات و استغفار را هر وقت از شبانه روز که خواست می‌تواند انجام دهد هرچند بهتر است در وقت مشخصی از شبانه روز باشد؛ مانند گفتن 70 مرتبه ذکر استغفار در صبح یا فرستادن 100 مرتبه صلوات بعد از نماز ظهر. گفتن این ذکر‌ها باید با تمایل قلبی باشد و نباید به خود سختگیری کند. اگر تمام بند‌های قدم‌ها به طور کامل انجام شوند تمایل قلبی برای گفتن ذکر‌ها ایجاد می‌شود. برای اینکه فرد بتواند با ذکر‌ها ارتباط برقرار کند و از آنها بهره ببرد لازم است معنی آنها را یاد گرفته و تا می‌تواند با محتوا و حقیقت آنها آشنا شود. برای این اتفاق لازم است به کتاب‌های اخلاقی و عرفانی مراجعه کند یا از علماء معنوی و اخلاقی سؤال کند. در این قدم فرد باید سعی کند به محتوا و حقیقت ذکـر‌ها بیشتر توجه کرده و مطالب بیشتری را در این مـورد یـاد بگیرد.

١٠- کنترل و تمرکز فکر هر روز از 3 تا 5 دقیقه.

توضیح: روش کنترل ذهن در بخش « تمرکز فکر و حضور قلب » بیان شده است. در ادامه قدم قبل، در این قدم، موضوع تمرکز فکر باید انجام شود.

١١- مطالعه و تحقیق در خصوص شناخت روش‌های صحیح برقراری ارتباط با دیگران متناسب با عنوان هر فرد و مراقبت در برقراری ارتباط صحیح با ایشان.

توضیح: مطابق توضیح بند 11 از قدم پنجم.

١٢- دوری از دوستان منفی و دقت در عدم تأثیرپذیری از آنها و قطع رابطه با دوستان مضر و افزایش ارتباط با دوستان مثبت.

توضیح: مطابق توضیح بند 12 از قدم پنجم.

١٣- سعی در خالی کردن بخش‌های مختلف زندگی از امور منفی و پر کردن آنها از کار‌های مثبت.

توضیح: یعنی تمرین کند که از هر فرصتی برای انجام امور مثبت مانند کمک به دیگران، انجام ذکر و … استفاده کند. در انجام این بند باید ذهن فرد طوری تمرین کند که دائم به کار‌های مثبت توجه کرده و زندگی خود را از امور الهی پر کند. یعنی باید توجه کند که چه کار‌های مثبتی در اطراف او وجود دارند که با انجام آنها می‌تواند زندگی خود را از امور الهی پر کند. در این قدم نسبت به قدم قبل باید به این موضوع بیشتر بپردازد.

١٤- سعی در توجه ذهنی به امور مثبت و خالی کردن ذهن از امور منفی به طور کامل.

توضیح: مطابق توضیح بند 12 از قدم چهارم.

١٥- سعی در دائم الوضو بودن و گرفتن روزه‌‌های سه روز در ماه و شرکت در اجتماعات مثبت و الهی در حدی که در فرد رشد ایجاد کند. همچنین انجام اعمال ایام خاص.

توضیح: در این قدم باید سعی کند دائم الوضو باشد. همچنین سه روز از ماه‌های قمری یعنی پنج‌شنبه اول و آخر ماه و چهارشنبه اول از دهه دوم ماه را روزه بگیرد. روزه این سه روز به قدری اهمیت دارد که معادل روزه کل ماه بوده و اگر کسی نتواند یکی از این روز‌ها را روزه بگیرد می‌تواند روز دیگری را به نیت قضای آن روز روزه بگیرد. روش رسول خدا(ص) و یاران ایشان روزه این سه روز بوده است. همچنین فرد باید سعی کند در اجتماعات مثبت و الهی که در او رشد ایجاد می‌کند به قدر توان و امکان شرکت کند. توضیح « انجام اعمال ایام خاص » مانند بند 13 از قدم چهارم است؛ اما با توجه به اینکه فرد در این قدم نسبت به قدم‌های قبل، معنویت بیشتری پیدا کرده باید تمایل بیشتری در انجام اعمال ایام خاص داشته و برنامه بیشتری برای انجام این اعمال داشته باشد.

١٦- یادگیری مراتب شرک با توجه به توحید ذاتی، صفاتی و افعالی. همچنین پذیرش حقایق توحیدی و اسماء الهی.

توضیح: در این قدم فرد باید تمام مراتب شرک را یاد بگیرد. این موضوع در کتاب‌های توحیدی و همچنین در کتاب گناهان کبیره بیان شده است. پذیرش حقایق توحیدی و اسماء الهی به این معنی است که بپذیرد تمام قواعد عالم در چارچوب توحید و اسماء الهی است. در این قدم در ادامه قدم قبل باید این پذیرش عمیق‌‌تر شده و با توجه به این پذیرش با حقایق توحیدی و اسماء الهی ارتباط قلبی پیدا کند.

قدم هفتم: ترک کامل همه گناهان

قدم هفتم، قدم ترک همه گناهان و ترک کامل گناهان دشوار است و در پنج مرحله عملی خروج از ظلمت، در مرحله دوم که ترک گناهان و انجام واجبات است می‌باشد. تمرکز فکری فرد در این قدم ترک همه گناهان حتی گناهان دشوار است.

در انتهای این قدم باید چنان آمادگی در فرد به وجود آمده باشد که به هیچ گناهی در هیچ حالتی مبتلا نشود هر چند در شرایط سخت و جذاب باشد؛ همچنین باید چنان قوی شده باشد که به گناهانی که در آنها نقطه ضعف دارد نیز مبتلا نشود. برای این منظور فرد باید تمام اموری که در مرحله دوم از پنج مرحله عملی خروج از ظلمت بیان شد را به طور کامل انجام دهد.

بنابراین در این قدم فرد باید همواره در این مراقبه و تلاش باشد که گناه نکند تا اینکه بتواند در قدم‌های بعد ریشه‌‌های گناهان را از بین برده و نورانیتی به دست آورد که تمام تمایلات یا زمینه‌‌های ابتلا به گناهان در او از بین برود. چنانچه فرد به قدم‌های بعد برسد اما به گناهانی به صورت ناخواسته و اتفاقی مبتلا شود به دلیل بالا بودن معنویت او، مورد مجازات معنوی سختی قرار می‌گیرد.

در این قدم فرد باید محبت‌های غیر الهی را در خود پیدا کند تا در قدم‌های بعد، برای از بین بردن کامل این محبت‌ها اقدام نماید. با توجه به مطالعاتی که فرد تاکنون داشته خود را بیشتر شناخته و خود را موجودی الهی و بر‌تر از ماده می‌داند و با توجه به اینکه محبت به عالم ماده در وجودش کم شده باید مراقب باشد خود را اسیر ماده نکند. بنابراین در این قدم عالم ماده نه ‌تنها نمی‌تواند او را به گناه بیندازد بلکه کشش چندانی هم برای او ندارد. همچنین در این قدم باید از رذایل اخلاق متنفر بوده و شیفته فضایل اخلاق باشد و قصد بسیار جدی در کنار گذاشتن رذایل و داشتن فضایل اخلاق داشته باشد.

محبت به ائمه(ع) باعث نورانیت قلبی در فرد شده و او را تحت ولایت ائمه(ع) قرار می‌دهد. بنابراین با شناخت و کار‌هایی که برای ارتباط عملی با آنها انجام می‌دهد، باید محبتی نسبت به ایشان داشته و به این موضوع توجه داشته باشد که مسیر هدایت هر فرد از طریق ائمه(ع) است. با توجه به زیاد شدن شناخت و ارتباط عملی و معنوی با آنها، باید محبت به ایشان در هر قدم افزایش پیدا کند. همچنین باید به خدا با نگرش مثبت توجه کرده و به نعمت‌هایی که خداوند به انسان داده توجه داشته باشد تا محبت خدا در قلب او زیاد شود.

زمانی فرد این قدم را کامل کرده و می‌تواند وارد قدم بعد شود که تمام موضوعات بالا و مطالب مرحله دوم از پنج مرحله عملی خروج از ظلمت را در خود پیاده کرده و بند‌های زیر را به طور کامل انجام دهد و هیچ گناهی را عمداً و با اراده و اختیار انجام نداده و هیچ واجبی را عمداً ترک نکند.

١- خواندن همه نماز‌های واجب در اول وقت و خواندن روزانه حداقل یک وعده نماز به جماعت و توجه به معنی الفاظ نماز در تمام نمازها.

توضیح: مطابق توضیح بند 1 از قدم ششم.

٢- انجام واجبات و ترک گناهان و توبه و تنبیه در صورت ابتلا و سعی در انجام مستحبات و ترک مکروهات.

توضیح: پس از انجام قدم‌های قبل، در این قدم باید گناهان را به طور کامل کنار گذاشته و واجبات را به طور کامل انجام دهد. در این قدم باید سعی خود را بیشتر کرده و دقت بیشتری کند که به هیچ گناهی چه کوچک و چه بزرگ، چه راحت و چه دشوار مبتلا نشود و چنانچه مبتلا شد توبه کرده و به خود سختگیری کند و این توبه و سختگیری را نسبت به قدم قبل شدید‌تر انجام دهد تا همه گناهان را به طور کامل کنار بگذارد. همچنین در این قدم و در تمام قدم‌های بعد باید سعی کند مستحباتی را که می‌شناسد انجام داده و مکروهاتی را که می‌شناسد ترک کند.

تذکر: با توجه به اینکه در این مرحله فرد باید تمام گناهان را کنار بگذارد از این قدم به بعد این بند ذکر نمی‌شود. چنانچه بعد از این قدم در قدم‌های بعد به طور ناخواسته مبتلا به گناهی شود باید با تضرع و توبه اقدام به از بین بردن آثار گناه کند. اگر فرد در قدم‌های بعد عمداً گناهی کند باید به این قدم (قدم هفتم) برگردد و به قدری توقف کند و در انجام وظائف خود دقت نماید تا دیگر عمداً گناه نکند. چنانچه کسی در قدم‌های بعد به طور ناخواسته مبتلا به گناه شود باید دقت کند که آیا به درستی قدم‌ها را سپری کرده و چه نقاط ضعفی دارد که او را مبتلا به گناه کرده تا آنها را از بین ببرد.

٣- خواندن سه شب نماز شب در هفته هر یک به مدت 20 تا 30 دقیقه.

توضیح: هنگام خواندن نماز شب می‌تواند از دو رکعت تا یازده رکعت نماز بخواند اما باید به مدت 20 تا 30 دقیقه باشد. بهتر است نماز شب‌ها را در شب جمعه، شب شنبه و یک شب دیگر در وسط هفته بخواند.

4- خواندن حداقل ده صفحه قرآن و صد آیه در روز.

توضیح: مطابق توضیح بند 4 از قدم پنجم.

5- سه برنامه ارتباط با اهل­بیت(ع) در هفته هر یک به مدت حداقل نیم ساعت و سعی در پای بند بودن به دستورات آنها.

توضیح: برنامه ارتباط با اهل­بیت(ع) می‌تواند کار‌هایی مانند زیارت امامزاده‌ها، خواندن یکی از زیارات ائمه(ع)، گفتن 100 صلوات، عزاداری اهل­بیت(ع) باشد. مهم این است که با انجام این برنامه‌ها، آرام آرام با ائمه(ع) ارتباط برقرارکند. در این قدم مدت زمان ارتباط با اهل­بیت(ع) حداقل نیم ساعت در نظر گرفته شده بنابراین بهتر است بیشتر از نیم ساعت باشد. هر برنامه باید در یک روز انجام شود. در این قدم فرد باید سعی کند دستوراتی از ائمه(ع) را که می‌داند به طور کامل انجام دهد. در هر قدم با توجه به اینکه شناخت فرد نسبت به ائمه(ع) بیشتر می‌شود به همان اندازه باید تلاش خود را جهت انجام دستورات ایشان بیشتر کند. بنابراین، این بند در قدم‌های بعد تکرار می‌شود اما کار‌هایی که باید انجام شود در هر قدم بیشتر می‌شود. یعنی باید سعی کند با توجه به شناختی که در مطالعات اخلاقی و اعتقادی نسبت به ائمه(ع) پیدا می‌کند رفتار‌ها و سبک زندگی خود را هر چه بیشتر با آنها تطبیق دهد.

6- یادگیری سیره و روش زندگی ائمه(ع).

توضیح: سیره و روش زندگی ائمه(ع) همان سیره و روشی است که فرد باید با یادگرفتن آن زندگی خود را با آن هماهنگ کند و سعی کند هر چه می‌تواند خود را شبیه به ائمه(ع) نماید. انتظار می‌رود طی سه قدم گذشته و این قدم در حدی با زندگی ایشان آشنایی پیدا کرده باشد که بتواند در حد قابل توجهی زندگی خود را با روش زندگی آنها هماهنگ کند.

7- مطالعه کتاب‌های اخلاقی حداقل یک ساعت در هفته یا شرکت در یکی از مجالس اخلاقی یا اعتقادی.

توضیح: مطابق توضیح بند 7 از قدم پنجم.

8- شناسایی عیب‌های اخلاقی خود و توجه برای یافتن روش از بین بردن آنها و سعی در از بین بردن عیب‌های اخلاقی خود و توجه و اقدام خاص برای از بین بردن عیب‌های شدید اخلاقی و توبه در صورت ابتلا.

توضیح: مطابق توضیح بند 8 از قدم ششم.

9- گفتن ذکر‌های عمومی بعد از نماز و ذکر صلوات و ذکر استغفار به قدری که در شبانه روز می‌تواند انجام دهد. یادگیری محتوی و حقیقت ذکر‌ها و توجه به معنی اسماء الهی که در ذکر‌ها وجود دارند.

توضیح: اذکار عمومی بعد از نماز تسبیحات حضرت زهرا(س)، آیه‌الکرسی، آیه صلوات با ذکر صلوات، سه بار سوره توحید، آیات 2 و 3 سوره طلاق بعد از هر نماز و 10 بار سوره قدر بعد از نماز صبح است. ذکر صلوات و استغفار را هر وقت از شبانه روز که خواست می‌تواند انجام دهد هرچند بهتر است در وقت مشخصی از شبانه روز باشد؛ مانند گفتن 70 مرتبه ذکر استغفار در صبح یا فرستادن 100 مرتبه صلوات در بعد از ظهر. ذکر صلوات و ذکر استغفار به اندازه‌ای که در توانایی فرد است باید انجام شود؛ اما مقدار زمان گفتن ذکر‌ها در شبانه روز باید نسبت به قدم قبل بیشتر شود. گفتن این اذکار باید با تمایل قلبی باشد و نباید بر خود سختگیری کند. برای اینکه فرد بتواند با ذکر‌ها ارتباط برقرار کند و از آنها بهره ببرد لازم است معنی آنها را یاد گرفته و تا می‌تواند با محتوا و حقیقت آنها آشنا شود. برای این اتفاق لازم است به کتاب‌های اخلاقی و عرفانی مراجعه کند یا از علماء معنوی و اخلاقی سؤال کند. از آنجا که جان و حقیقت اذکار و دلیل تأثیرگذاری آنها، وجود اسماء الهی در آنهاست بنابراین باید به معنی اسماء الهی در ذکر‌ها توجه کند.

١٠- کنترل و تمرکز فکر هر روز از 5 تا 10 دقیقه.

توضیح: روش کنترل ذهن در بخش « تمرکز فکر و حضور قلب » بیان شده است. در این قدم، در ادامه قدم قبل، موضوع تمرکز فکر باید انجام شود.

11- مطالعه و تحقیق در مورد شناخت روش‌های صحیح برقراری ارتباط با دیگران متناسب با عنوان هر فرد و مراقبت در برقراری ارتباط صحیح با ایشان.

توضیح: مطابق توضیح بند 11 از قدم پنجم.

تذکر: شناخت ارتباط صحیح با دیگران را در این قدم باید کامل کند؛ اما از آنجا که این موضوع همواره ادامه دارد و انسان در حال کسب تجربه در ارتباط بهتر و کامل‌تر با دیگران است باید همیشه به این موضوع توجه داشته و دائم سعی کند در این موضوع جا افتاده‌‌تر شده و درست‌‌تر عمل کند. این بند در قدم‌های بعد بیان نمی‌شود اما فرد باید همواره در حال کسب علم و تجربه در ارتباط صحیح‌‌تر با دیگران باشد.

١٢- دوری از دوستان منفی و دقت در عدم تأثیرپذیری از آنها و قطع رابطه با دوستان مضر و افزایش ارتباط با دوستان مثبت.

توضیح: مطابق توضیح بند 12 از قدم پنجم.

١٣- سعی در خالی کردن بخش‌های مختلف زندگی از امور منفی و پر کردن آنها از کار‌های مثبت.

توضیح: مطابق توضیح بند 13 از قدم ششم.

١٤- توجه ذهنی به امور مثبت و خالی کردن ذهن از امور منفی به طور کامل.

توضیح: از مهم‌ترین و بهترین راه‌های پاک کردن ذهن و الهی کردن آن، توجه ذهنی به امور مثبت و خالی کردن ذهن از امور منفی است. پاکی ذهن زمینه‌ساز پاک شدن تمام بخش‌های وجود انسان است. در ذهنی که امور منفی جریان دارد، خدا و امور الهی نمی‌تواند وارد شود یا ضعیف وارد می‌شود. در این قدم با توجه به گذراندن قدم‌های قبل باید تلاش کند تا ذهن خود را به طور کامل از امور منفی خالی کرده و از امور مثبت پُر کند.

١٥- سعی در دائم الوضو بودن و انجام روزه‌‌های سه روز در ماه و شرکت در اجتماعات مثبت و الهی در حدی که در فرد رشد ایجاد کند و سعی در زیارت قبور ائمه معصومین(ع) و حج عمره. همچنین انجام اعمال ایام خاص.

توضیح: در این قدم باید سعی کند دائم الوضو باشد. همچنین سه روز در ماه‌های قمری یعنی پنج‌شنبه اول و آخر ماه و چهارشنبه اول دهه دوم ماه را روزه بگیرد. روزه این سه روز به قدری اهمیت دارد که معادل روزه کل ماه بوده و اگر کسی نتواند یکی از این روز‌ها را روزه بگیرد می‌تواند روز دیگری را به نیت قضای آن روز روزه بگیرد. روش رسول خدا(ص) و یاران ایشان روزه این سه روز بوده است. همچنین فرد باید سعی کند در اجتماعات مثبتی و الهی که در او رشد ایجاد می‌کنند به قدر توان و امکان شرکت کند و چنانچه می‌تواند، به زیارت قبور ائمه(ع) مخصوصاً زیارت امام حسین (ع) و امام علی(ع) و حج عمره مشرف شود. انجام این اعمال سرعت حرکت معنوی فرد را به شدت افزایش می‌دهد. در روایت است که در زیارت امام حسین(ع) انسان به مرحله‌ای از ایمان می‌رسد که در غیر آن به دست نمی‌آورد. در صورتی که توان انجام این زیارت‌ها فراهم نیست انجام ندادن آنها اشکالی ندارد. ایام خاص روز‌های مناسبتی مانند ماه رجب، ماه شعبان، ماه رمضان، ایام محرم، فاطمیه، اعیاد، شب و روز جمعه و … هستند که دارای اعمال خاصی می‌باشند. اعمالی مانند نماز‌های مستحبی، روزه، غسل و …. این روز‌ها دارای اعمال خاصی هستند و فرد می‌تواند به قدری که تمایل دارد آنها را انجام دهد. برای این کار ابتدا باید به کتاب‌هایی مانند مفاتیح الجنان مراجعه کرده و اعمال این روز‌ها را مطالعه کند و از میان آنها هر کدام را که خواست انجام دهد. نیازی نیست در انجام اعمال، خود را به فشار و سختی بیندازد چراکه نباید دل‌زدگی ایجاد شود؛ اما در حد قابل قبولی که فرد احساس رضایت از خود داشته باشد باید اعمال این روز‌ها را انجام دهد. با توجه به اینکه فرد در این قدم نسبت به قدم‌های قبل، معنویت بیشتری دارد تمایل بیشتری در انجام اعمال ایام خاص داشته و برنامه بیشتری برای انجام این اعمال باید داشته باشد در غیر این صورت باید در خود دقت کند که چه اشکالی در وجودش است که تمایل کمی به انجام اعمال این گونه ایام دارد و پس از یافتن ایرادات درونی خود باید اقدام به رفع آنها کند. انجام اعمال ایام خاص باعث رشد فرد شده و گاه چنان تأثیری دارند که اعمال دیگر نمی‌توانند آن گونه اثر داشته باشند؛ بنابراین فرد در ایام خاص مشکلاتی را می‌تواند حل‌کند که در مواقع دیگر نمی‌تواند آنها را حل کند. میزان نیاز فرد به اعمال این روز‌ها توسط خود فرد دانسته می‌شود و خود فرد بهتر از همه تشخیص می‌دهد که انجام اعمال این روز‌ها چه مقدار بر او اثر دارد و چه مقدار باید از این ایام استفاده کند. فرد سالک به این ایام توجه ویژه‌ای داشته و گاه می‌شود که مدت‌ها منتظر می‌ماند تا بعضی از ایام خاص فرا برسد تا با انجام اعمال آن روز‌ها خود را به خدا نزدیک‌تر کند.

تذکر: این بند در تمام قدم‌های دیگر به همین شکل باید انجام شود؛ بنابراین در قدم‌های بعد این بند ذکر نمی‌شود.

١٦- شناخت اسماء و صفات الهی. همچنین باید به عالم از زاویه حقایق توحیدی و اسماء الهی نگاه کرده و این جریان را جریان اصلی در عالم بداند.

توضیح: در این قدم فرد باید در مورد اسماء و صفات الهی مطالعه کرده و با آنها و اثر آنها آشنا شود. برای این منظور باید به کتاب‌های اخلاقی، عرفانی یا اعتقادی مراجعه کند و یا از اهل علم سؤال کند. پذیرش حقایق توحیدی و اسماء الهی به این معنی است که بپذیرد تمام قواعد عالم در چارچوب توحید و اسماء الهی است. در این قدم در ادامه قدم قبل باید این پذیرش عمیق‌‌تر شده و ارتباط قلبی با حقایق توحیدی و اسماء الهی پیدا کند. یکی از ارکان تعالی و رشد معنوی انسان فهم و پذیرش حقایق توحیدی عالم است. در این قدم باید به عالم از زاویه حقایق توحیدی و اسماء الهی نگاه کرده و این جریان را جریان اصلی عالم بداند.

قدم هشتم: شناسایی عیب‌‌های اخلاقی خود و سعی در از بین بردن آنها

قدم هشتم، قدم شناسایی عیب‌های اخلاقی در خود و سعی در از بین بردن عیب‌های اخلاقی شناسایی شده است و در پنج مرحله عملی خروج از ظلمت، در مرحله سوم که «از بین بردن ریشه‌‌های گناهان و همه عیب‌های اخلاقی در اعمال» است می‌باشد. تمرکز فکری فرد در این قدم، باید از بین بردن عیب‌های شناسایی شده خود باشد.

پس از آنکه فرد در قدم قبل همه گناهان را کنار گذاشت در این قدم و دو قدم بعد باید ریشه‌‌های گناهان را در خود از بین ببرد. برای از بین بردن ریشه‌‌های گناهان ابتدا باید عیب‌های اخلاقی خود را شناخته و برای از بین بردن آنها تلاش کند تا در قدم‌‌های بعد بتواند اقدام به از بین بردن همه عیب‌های اخلاق در اعمال خود نماید.

فرد باید در این قدم و قدم‌های بعد برای پیدا کردن محبت‌‌های غیر الهی در خود دقت کرده و در تمام این قدم‌ها باید تلاش کند این محبت‌ها را از بین ببرد تا محبت خدا در قلب او جایگزین شود. پس از آنکه فرد این گونه محبت‌ها را در خود پیدا کرد مطابق مطالب بخش «روش از بین بردن محبت‌‌های باطل» محبت‌‌های غیر الهی را باید از وجود خود پاک کند.

در این قدم باید خود را از ماده بر‌تر دانسته و خود را اسیر ماده نکند. همچنین در این قدم باید از رذایل اخلاق متنفر بوده و شیفته فضایل اخلاق باشد و قصد بسیار جدی در کنار گذاشتن رذایل و انجام فضایل داشته باشد.

در این قدم باید به خدا و ارتباط خود با خدا با نگرش مثبت توجه کرده و به نعمت‌هایی که خداوند به او داده برای افزایش محبت خدا توجه داشته باشد. محبت به خدا باید توجه او را به خود جلب کرده و به قدری که امکان دارد امور زندگی خود را با توجه به محبت به خدا انتخاب کرده و انجام دهد. بنابراین در این قدم باید به قدری محبت خدا در فرد زیاد شود که توجه خاصی نسبت به خدا داشته و محبت خدا بر دیگر محبت‌ها غلبه داشته باشد. افزایش محبت خدا با انجام همه بند‌ها به وجود می‌آید. توجه به خدا و افزایش محبت او یکی از ملاک‌های رشد معنوی انسان است. همچنین در این قدم باید با ائمه (ع) ارتباط قلبی برقرار کرده و مسیر هدایت خود را از طریق ایشان بداند و محبتی نسبت به ایشان داشته باشد.

زمانی فرد این قدم را کامل کرده و می‌تواند وارد قدم بعد شود که مطالب بالا را در خود پیاده کرده و با تمرکز به از بین بردن عیب‌های شناسایی شده خود، بند‌های زیر را به طور کامل انجام دهد.

١- خواندن همه نماز‌های واجب در اول وقت و خواندن روزانه حداقل یک وعده نماز به جماعت و توجه به مفاهیم عمیق‌تر آیات و ذکر‌های نماز.

توضیح: باید طوری برنامه‌ریزی کند که حداقل یک وعده از سه وعده نماز را در روز به جماعت بخواند. چنانچه کسی نتواند در بعضی روز‌ها به دلیل مشکلاتی نمازش را به جماعت بخواند اگر می‌تواند، در منزل نماز جماعت برپا کند و اگر این را هم نتوانست اشکالی ندارد که نمازش را تنها بخواند. برای خانم‌ها رفتن به مسجد برای نماز جماعت ضروری نیست. در این قدم علاوه بر توجه به معنی ذکر‌ها و آیات نماز، باید به مفاهیم عمیق‌تر آنها توجه کند اما چنانچه در بخش‌هایی از نماز نتوانست این کار را انجام دهد اشکالی ندارد.

٢- انجام مستحبات و ترک مکروهات.

توضیح: پس از ترک گناهان و انجام واجبات در قدم‌های قبل، در این قدم و در تمام قدم‌های بعد باید سعی کند مستحباتی را که می‌شناسد انجام داده و مکروهاتی را که می‌شناسد ترک کند.

٣- خواندن پنج شب نماز شب در هفته هر یک به مدت ٢٠ تا ٣٠ دقیقه.

توضیح: به غیر از دو شب در هفته بقیه شب‌ها باید نماز شب بخواند و در صورت تمایلِ شدید می‌تواند هر شب نماز شب بخواند. هنگام خواندن نماز شب می‌تواند از دو رکعت تا یازده رکعت نماز بخواند اما باید به مدت ٢٠ تا ٣٠ دقیقه باشد.

٤- خواندن حداقل دوازده صفحه قرآن و صد آیه در روز.

توضیح: مطابق توضیح بند ٤ از قدم پنجم.

٥- حداقل سه برنامه ارتباط با اهل­بیت (ع) در هفته هر یک به مدت حداقل نیم ساعت. در این قدم باید به دستوراتی از ائمه (ع) که می‌داند به طور کامل پای بند بوده و سعی کند رفتار‌های خود را با ایشان هماهنگ کند.

توضیح: مطابق توضیح بند ٥ از قدم هفتم.

٦- شناخت ارتباط ائمه (ع) با انسان‌ها.

توضیح: در این قدم فرد باید پس از موضوعاتی که در قدم‌های قبل آموخته ارتباط ائمه (ع) با انسان‌ها را بشناسد. موضوعاتی مانند شفاعت، هدایت، ولایت و … در این قدم به صورت خاص باید به موضوع نحوه ارتباط ائمه (ع) با انسان‌ها توجه کرده و در مورد آن تحقیق و بررسی بیشتری کند تا نحوه ارتباط خود با ائمه (ع) را متوجه‌شود و جایگاه آنها را نسبت به خود پیدا کند و محبت­اش نسبت به‌آنها زیاد شود.

٧- مطالعه کتاب‌های اخلاقی حداقل دو ساعت در هفته یا شرکت در یکی از مجالس اخلاقی یا اعتقادی.

توضیح: می‌تواند بخشی از این زمان را به یکی از مجالس اخلاقی یا اعتقادی برود و بقیه زمان را کتاب‌های اخلاقی مطالعه کند یا می‌تواند تمام وقت را مطالعه کند. بهتر است برنامه شرکت در مجالس اخلاقی را داشته باشد چراکه با شرکت در این گونه مجالس، غیر از فهم مسائل اخلاقی از فضای ایمانی آن می‌تواند بهره معنوی ببرد. البته در انتخاب این نوع مجالس باید دقت کافی داشته باشد. علاوه بر اینها فرد باید به مطالبی که مطالعه کرده یا شنیده فکر کرده و سعی کند ذهنش را با این گونه مفاهیم مشغول و آشنا کند. مطالعه کتاب‌های اخلاقی و شرکت در مجالس اخلاقی و تفکر در این گونه مفاهیم، وجود فرد را با مفاهیم اخلاقی ارتباط داده و ذهن او را در فضای این کمالات قرار می‌دهد.

٨- شناسایی عیب‌های اخلاقی خود و توجه برای یافتن روش از بین بردن آنها و سعی در از بین بردن عیب‌های اخلاقی خود با برخلاف اقتضائات آنها عمل کردن و توبه و تنبیه در صورت ابتلا.

توضیح: برای شناخت عیب‌‌های اخلاقی خود و از بین بردن آنها باید مطابق مطالب بخش‌‌های «روش شناسایی عیب‌‌های اخلاقی»، «موانع رشد و کمال انسان» و «از بین بردن ریشه‌‌های گناهان و همه عیب‌‌های اخلاقی در اعمال» عمل کند. برای شناسایی عیب‌‌های اخلاقی خود لازم است ابتدا رذایل اخلاقی را شناخته سپس در خود توجه کند که آیا آنها در او وجود دارند یا نه. مهم این است که در ذهن فرد این موضوع جا بیافتد که دائم به اخلاقیات خود توجه کرده و در حال شناسایی عیب‌های اخلاقی و رفتاری خود باشد. پس از شناخت آنها باید سعی کند هر مقدار از این عیب‌ها را که می‌تواند با عمل کردن برخلاف اقتضائاتشان از بین ببرد.

٩- گفتن ذکر‌های عمومی بعد از نماز و ذکر صلوات و ذکر استغفار به قدری که در شبانه روز می‌تواند انجام دهد و اذکار عمومی دیگری که طی مطالعات آشنا شده و برای خود مفید می‌داند. یادگیری محتوی و حقیقت ذکر‌ها و توجه به معنی اسماء الهی که در ذکر‌ها وجود دارند و توجه به جریان این اسماء در زندگی خود و توجه به مفاهیم عمیق‌تر ذکر‌ها در نماز.

توضیح: علاوه بر توضیحات بند ٩ از قدم قبل در مورد گفتن ذکرها، در این قدم فرد باید سعی کند به محتوا و حقیقت ذکر‌ها بیشتر توجه کرده و مطالب بیشتری را در این مورد یاد بگیرد. از آنجا که جان و حقیقت ذکر‌ها و دلیل تأثیرگذاری آنها، وجود اسماء الهی در آنهاست باید به معنی اسماء الهی در ذکر‌ها توجه کند. در این قدم علاوه بر این موضوع باید به وجود اسماء الهی در زندگی خود نیز توجه کند. مثلاً به اسم رازق خدا، در روزی رساندن خدا به خود توجه نماید و به اسم رحمان خدا در مهربانی خدا نسبت به خود توجه کند.

١٠- کنترل و تمرکز فکر هر روز از ١٠ تا ٢٠ دقیقه.

توضیح: روش کنترل ذهن در بخش «تمرکز فکر و حضور قلب» بیان شده است. در این قدم، در ادامه قدم قبل، موضوع تمرکز فکر باید ادامه پیدا کند. تمرکز فکر باعث رفع آشفتگی‌های ذهنی و درونی فرد شده و باعث قوی‌تر شدن او برای ایجاد حضور قلب می‌شود.

١١- راهنمایی دوستان منفی برای گرایش آنها به امور معنوی و افزایش ارتباط با دوستان مثبت و سعی در زیاد کردن معنویات در ارتباط با آنها.

توضیح: پس از آنکه فرد ارتباط خود را مطابق قدم‌های قبل با دوستان منفی کم کرد در این قدم باید آنها را راهنمایی کند تا امور الهی و معنوی را بپذیرند و در مسیر خدا قرار گیرند. در صورتی که راهنمایی‌های او را نپذیرند ارتباط خود را با آنها کمتر کرده یا از دوستی با ایشان صرف‌نظر کند. در صورت پذیرش، این دوستان جزو دوستان مثبت قرار می‌گیرند که باید ارتباط خود را با آنها زیاد کند. فرد باید با دوستان خوب، ارتباطات مثبت و الهی را زیاد کند. به این ترتیب که مثلاً با هم در جلسات معنوی شرکت کرده یا با یکدیگر برنامه‌‌های عبادی داشته باشند.

١٢- سعی در خالی کردن بخش‌های مختلف زندگی از امور منفی و پر کردن آنها از کار‌های مثبت.

توضیح: مطابق توضیح بند ١٣ از قدم ششم.

١٣- توجه ذهنی به امور مثبت و خالی کردن ذهن از امور منفی به طور کامل و توبه در صورت ابتلا.

توضیح: مطابق توضیح بند ١٤ از قدم هفتم.

١٤- جستجو برای یافتن یکی از اولیاء خدا و در صورت یافتن چنین کسی، سعی در برقراری ارتباط با ایشان هرچند این ارتباط فقط در حد دیدار او باشد.

توضیح: اولیاء خدا کسانی هستند که تمام زندگی حتی کار‌های مادی خود را با رضایت خدا انجام می‌دهند. ارتباط با این افراد، انسان را الهی می‌کند. کسی که خودسازی می‌کند چنانچه یکی از اولیاء خدا را پیدا کند به گنجی رسیده که باید از آن بهره‌‌های زیادی ببرد و او را به راحتی از دست ندهد؛ چراکه در رشد الهی انسان، چنین کسانی بسیار مؤثر بوده و مشکلات عملی، فکری و قلبی انسان را می‌توانند حل کنند. تعداد این افراد بسیار کم است و کسانی که خود را شبیه اینها کرده اما محتوایی ندارند زیادند. بنابراین باید سعی کند در یافتن اولیاء خدا دقت کند. اگر کسی چنین فردی را پیدا کرد باید تلاش کند که از او بهره برده و حتی اگر لازم شد خود را در خدمت ایشان قرار دهد.

١٥- شناخت حقایق توحیدی جاری در عالم و ارتباط امور عالم با این حقایق. همچنین باید به عالم از زاویه حقایق توحیدی و اسماء الهی نگاه کرده و این جریان را جریان اصلی در عالم بداند.

توضیح: در این قدم فرد باید پس از موضوعات توحیدی که در قدم‌های قبل آموخته، حقایق توحیدی جاری در عالم را شناخته و ارتباط همه امور را با این حقایق بشناسد تا خدا را تنها حاکم در عالم بداند. پذیرش حقایق توحیدی و اسماء الهی به این معنی است که بپذیرد تمام قواعد عالم در چارچوب توحید و اسماء الهی است و این جریان را جریان اصلی در عالم بداند. در این قدم در ادامه قدم قبل باید در این پذیرش عمیق‌‌تر شده و ارتباط قلبی با حقایق توحیدی و اسماء الهی پیدا کند. یکی از ارکان تعالی و رشد معنوی انسان فهم و پذیرش حقایق توحیدی عالم است.

قدم نهم: شناسایی عیب‌‌های اخلاقی خود و از بین بردن همه عیبهای معمولی و سعی در از بین بردن عیب‌‌های خاص و دشوار

قدم نهم، قدم شناسایی همه عیب‌های اخلاقی خود و از بین بردن همه عیب‌های معمولی و سعی در از بین بردن عیب‌هایی که به شدت به آنها مبتلا است می‌باشد و در پنج مرحله عملی خروج از ظلمت، در مرحله سوم که «از بین بردن ریشه‌‌های گناهان و همه عیب‌های اخلاقی در اعمال» است می‌باشد. تمرکز فکری فرد در این قدم، اقدام برای کنار گذاشتن عیب‌های خاص و دشوار است.

تا انتهای این قدم فرد باید تکلیف خود را در قلبش روشن کند که آیا می‌خواهد از دنیا صرف‌نظر کرده و وجود خود را کاملاً الهی کند یا نه. چراکه ظلمت‌های مادی، لذتی دارند که فرد باید برای کنار گذاشتن آنها تصمیم جدی داشته باشد. چنانچه تصمیم به خروج از تمام دنیا با تمام جذابیت‌هایش را نداشته باشد و در قلب نپذیرفته باشد که از دنیا باید کناره‌گیری کند در قدم‌های بعد موفقیت چندانی به دست نخواهد آورد و در مبارزه با نفس به مشکل برخورد خواهد کرد. بنابراین در این قدم باید به این موضوع فکر کرده و با این موضوع کنار بیاید و خود را در صرف‌نظر کردن از دنیا و رسیدن به معنویات، محکم و مصمم نماید تا مقدمه‌ای شود برای طلوع خدا در قلب او.

در این قدم باید برای یافتن محبت‌های غیر الهی به خود توجه کرده و برای از بین بردن آنها با بی‌توجهی به چیز‌هایی که محبت غیر الهی در فرد ایجاد کرده‌اند اقدام کند. همچنین با توجه به شناختی که نسبت به حقیقت خود پیدا کرده خود را از ماده بر‌تر دانسته و با توجه به اینکه محبت به عالم ماده در وجود او کم شده به این ادراک برسد که مشکلات او با عالم ماده حل نمی‌شود و مطلوب او از این عالم به دست نمی‌آید و چون او از جنس دیگری است حقایق معنوی و الهی عالم او را راضی می‌کنند نه عالم ماده.

در این قدم با توجه به مطالعاتی که فرد داشته، توجه به این موضوع که عیب‌های اخلاقی چه مقدار می‌توانند برای هر انسانی مضر و خطرناک باشند و لذت‌های زندگی را از بین ببرند باعث می‌شود تصمیم جدی برای کنار گذاشتن عیب‌های اخلاقی و به دست آوردن فضائل اخلاق بگیرد. بنابراین در این قدم در ادامه قدم قبل باید از رذایل اخلاق متنفر بوده و شیفته فضایل اخلاق باشد و تمام تلاش خود را برای کنار گذاشتن رذایل و انجام فضایل انجام دهد.

در این قدم باید حالت انس و محبت نسبت به ائمه (ع) داشته و خود را تحت ولایت ایشان بداند. در غم‌های آنها غمگین و در شادی آنها شاد باشد و از درون با ایشان ارتباط برقرار کند. همچنین باید محبت فرد به خدا در این قدم نسبت به قدم قبل بیشتر شود در غیر این صورت معلوم می‌شود در انجام اعمال این قدم اشکالاتی وجود دارد که با کامل عمل کردن به تمام بند‌ها اشکالات رفع می‌شوند. در این قدم باید به قدری محبت خدا در فرد زیاد شود که توجه خاصی نسبت به خدا داشته و محبت خدا بر دیگر محبت‌ها غلبه داشته باشد. توجه به خدا و افزایش محبت او یکی از ملاک‌های رشد معنوی انسان است.

زمانی فرد این قدم را کامل کرده و می‌تواند وارد قدم بعد شود که مطالب بالا را در خود پیاده کرده و بند‌های زیر را به طور کامل انجام دهد تا زمینه‌‌های از بین رفتن همه عیب‌های اخلاقی در او به وجود آمده و تا می‌تواند عیب‌هایی که بیشتر مبتلا به آنهاست را از بین ببرد.

١- خواندن همه نماز‌های واجب در اول وقت و خواندن روزانه دو وعده نماز به جماعت و توجه به مفاهیم عمیق‌تر آیات و ذکر‌های نماز.

توضیح: با توجه به توضیحات قدم قبل در مورد نماز جماعت در این قدم باید طوری برنامه‌ریزی کند که دو وعده از سه وعده نماز را در روز به جماعت بخواند. در این قدم باید معنی عمیق‌تر ذکر‌ها و آیات نماز را یاد گرفته و سعی کند هنگام خواندن نماز به این معانی توجه کرده و بداند در نماز چه می‌گوید و با خدا چگونه ارتباط برقرار می‌کند. چنانچه در بخش‌هایی از نماز نتوانست این کار را انجام دهد اشکالی ندارد اما تمام تلاشش باید بر توجه به نماز باشد و چنانچه در مقدار زیادی از نماز نمی‌تواند توجهش را به نماز جلب کند باید عواملی که باعث این موضوع شده‌اند را بررسی کرده و مشکلات را رفع کند.

٢- انجام مستحبات و ترک مکروهات.

توضیح: پس از ترک گناهان و انجام واجبات در قدم‌های قبل، در این قدم و در تمام قدم‌های بعد باید سعی کند مستحباتی را که می‌شناسد انجام داده و مکروهاتی را که می‌شناسد ترک کند.

٣- خواندن نماز شب در هر شب به مدت ٢٠ تا ٣٥ دقیقه و سعی در حالت انس با خدا هنگام خواندن نماز‌های مستحبی.

توضیح: خواندن نماز شب در هر شب را می‌تواند در ابتدا از ٢٠ دقیقه شروع کند تا به ٣٥ دقیقه برساند. علاوه بر اینها باید سعی کند در نماز‌ها و حداقل در بخش‌هایی از نماز حالت انس با خدا داشته باشد. اگر کسی در هیچ یک از نماز‌ها و یا در هیچ مقداری از نماز‌های خود حتی به اندازه کم، حالت انس و کشش نسبت به خدا نداشته باشد نشان می‌دهد که اشکالاتی در از بین بردن عیب‌های اخلاقی و محبت‌های غیر الهی داشته که باید به خود بیشتر توجه کند تا پاکی بیشتری در او اتفاق بیافتد و ارتباطش با خدا قوی‌‌تر و گرم‌‌تر شود.

٤- خواندن حداقل چهارده صفحه قرآن و صد آیه در روز و توجه به معنی آیات قرآن هنگام خواندن آنها.

توضیح: بهتر است خواندن این مقدار قرآن در زمان مشخصی از روز باشد تا فراموش نشود. چنانچه چهارده صفحه قرآن صد آیه نداشت می‌تواند با خواندن سوره‌‌های با آیه‌‌های کوچک، صد آیه را کامل کند. قرآن ذکر است و کسی که صد آیه در روز قرآن بخواند آن روز جزو عابدان است و باعث قوی‌‌تر شدن ارتباط او با خدا شده و باعث بی‌میل شدن او نسبت به گناهان می‌شود. در این قدم علاوه بر خواندن قرآن باید سعی کند به هر مقدار که می‌تواند هنگام قرائت قرآن به معنی آیات نیز توجه کند. برای این منظور فرد باید در این قدم و قدم‌های بعد برنامه‌ریزی کند تا معنی کلمات قرآن را یاد بگیرد. کتاب‌هایی وجود دارد که به ترتیب، معانی کلمات پر کاربرد را یاد داده و در مدت کوتاهی فرد می‌تواند معنی آیات قرآن را بفهمد. البته چنانچه یادگیری معنی آیات قرآن برای فرد سخت است می‌تواند در روز مقداری از ترجمه قرآن مثلاً دو یا سه صفحه را در حد علاقه‌مندی که دارد مطالعه کند.

٥- حداقل چهار برنامه ارتباط با اهل­بیت (ع) در هفته هر یک به مدت حداقل نیم ساعت. در این قدم باید به دستورات ائمه (ع) به طور کامل پای بند بوده و سعی کند رفتار‌های خود را با ایشان هماهنگ کند.

توضیح: مطابق توضیح بند ٥ از قدم هفتم.

٦- تفکر در مورد احادیث و رفتار‌های اهل­بیت (ع) و شناخت ارتباط ائمه (ع) با قوانین عالم و اسماء و صفات الهی.

توضیح: در این قدم پس از شناخت ائمه (ع) باید خود را آرام آرام با ائمه (ع) آمیخته و با آنها ارتباط برقرار کند. برای این منظور باید در مورد موضوعاتی که از رفتار‌ ایشان مطالعه کرده تفکر و دقت نماید. در این قدم فرد باید پس از موضوعاتی که تاکنون آموخته ارتباط ائمه (ع) را با قوانین عالم و اسماء و صفات الهی بشناسد موضوعاتی مانند واسطه فیض بودن ایشان، دلیل حضور ملائکه و روح در شب قدر خدمت ایشان و …

٧- مطالعه کتاب‌های اخلاقی حداقل دو ساعت در هفته و شرکت در یکی از مجالس اخلاقی یا اعتقادی و تفکر در مورد مسائل اخلاقی و اعتقادی.

توضیح: مطابق توضیح بند ٧ از قدم هشتم.

٨- شناسایی عیب‌های اخلاقی خود و توجه برای یافتن روش از بین بردن آنها و سعی در از بین بردن عیب‌های اخلاقی خود در عمل و ذهن با برخلاف اقتضائات آنها عمل کردن و توبه و تنبیه و تضرع در صورت ابتلا.

توضیح: موضوع شناسایی عیب‌‌های اخلاقی از عیوب آشکار تا عیب‌‌های پنهان، تا آخرین قدم وجود داشته و فرد همیشه باید به این موضوع توجه داشته باشد تا آنها را به طور کامل از بین ببرد. برای شناسایی عیب‌‌های اخلاقی و از بین بردن آنها باید مطابق مطالب بخش‌‌های «روش شناسایی عیب‌‌های اخلاقی»، «موانع رشد و کمال انسان» و «از بین بردن ریشه‌‌های گناهان و همه عیب‌‌های اخلاقی در اعمال» عمل کند تا پس از شناسایی عیب‌های اخلاقی خود اقدام به از بین بردن آنها نماید. در این قدم فرد باید در ابعاد عملی و ذهنی با عیب‌های خود مبارزه کرده و در صورت ابتلا به چیزی از آنها توبه کرده و با برنامه‌ریزی که از قبل کرده بر خود سختگیری کند. این کارها باید نسبت به قدم قبل دقیق‌تر و سختگیرانه‌‌تر باشد تا عیب‌های فرد حتی در حالات ظریف و پنهان آن از بین برود. علاوه بر این وقتی مبتلا به رذیله‌ای شد باید مطابق مطالب بخش «روش از بین بردن تتمه رذایل اخلاق و عُجب از قلب» نزد خدا تضرع کرده تا لطف خدا و ائمه (ع) شامل حال او شده و این عیب‌ها از بین ببرند. در این قدم مبارزه با عُجب به عنوان یکی از رذایل اخلاق و از بین بردن ابعاد مختلف آن باید مورد توجه قرار گیرد مثلا اگر چیزی به او برخورد، عکس‌العمل نشان ندهد و عادی رفتار کند.

٩- گفتن ذکر‌های عمومی بعد از نماز و ذکر صلوات و ذکر استغفار به قدری که در شبانه روز می‌تواند انجام دهد و اذکار عمومی دیگری که طی مطالعات آشنا شده و برای خود مفید می‌داند. همچنین گفتن بسم الله الرحمن الرحیم در ابتدای هر کار. یادگیری محتوی و حقیقت ذکر‌ها و توجه به معنی اسماء الهی که در ذکر‌ها وجود دارند و توجه به جریان این اسماء در زندگی خود و سعی در ارتباط قلبی با این ذکرها.

توضیح: علاوه بر توضیحات بند ٩ از قدم قبل در مورد گفتن ذکرها، در این قدم با توجه به یافتن جریان اسماء الهی در زندگی خود باید با آنها ارتباط قلبی برقرار کرده و با دید محبت به اسماء الهی توجه کند.

١٠- کنترل و تمرکز فکر هر روز از ٢٠ تا ٣٠ دقیقه.

توضیح: روش کنترل ذهن در بخش «تمرکز فکر و حضور قلب» بیان شده است. در این قدم، در ادامه قدم قبل، موضوع تمرکز فکر باید ادامه پیدا کند. تمرکز فکر باعث رفع آشفتگی‌های درونی شده و باعث قوی شدن فرد برای ایجاد حضور قلب می‌شود.

١١- راهنمایی دوستان منفی برای گرایش آنها به امور معنوی و افزایش ارتباط با دوستان مثبت و سعی در زیاد کردن معنویات در ارتباط با آنها.

توضیح: مطابق توضیح بند ١١ از قدم هشتم.

١٢- خالی کردن بخش‌های مختلف زندگی از امور منفی و پر کردن آنها از کار‌های مثبت. در صورت کوتاهی باید توبه کند.

توضیح: در این قدم مطابق قدم‌های قبل باید تلاش کند تا تمام بخش‌های زندگی خود را از امور مثبت و الهی پر کرده و از امور غیر الهی خالی کند. در این قدم نسبت به قدم قبل باید بیشتر به این موضوع بپردازد. چنانچه اشتباه کرد توبه کرده و بر خود سختگیری کند تا به جایی برسد که تمام زندگی او از امور غیر الهی خالی شده و از امور الهی پر شود.

١٣- توجه ذهنی به امور مثبت و خالی کردن ذهن از امور منفی به طور کامل و توبه در صورت ابتلا و توجه برای پیدا کردن وسوسه‌‌های شیطان در درون خود و عمل کردن برخلاف توصیه‌‌های او.

توضیح: در این قدم با توجه به گذراندن قدم‌های قبل باید تلاش کند تا ذهن خود را به طور کامل از امور منفی خالی کرده و از امور مثبت پُر کند و در صورتی که غیر از این اتفاق بیافتد توبه نماید. در ذهنی که امور منفی جریان دارد خدا و امور الهی وارد نمی‌شود یا ضعیف وارد می‌شود. وقتی فرد با مفاهیم اخلاقی و الهی آشنا شده و به اتفاقات درون خود توجه کند به مرور زمان متوجه می‌شود که چه اتفاق و حالتی در درون او الهی و چه حالتی شیطانی است. این متوجه شدن رد پای شیطان در درون خود، باعث می‌شود زمینه‌‌های فساد و ظلمت را در قلب، ذهن و رفتار خود پیدا کند. پس از پیدا کردن وسوسه‌‌های شیطان، با برخلاف آنها عمل کردن می‌تواند خود را از بسیاری از خطا‌ها حفظ کند. با مطالعه دقیق کتاب و دقت در راه‌های درست و غلط و کارهایی که الهی و معنوی هستند فرد می‌تواند رد پای شیطان و وسوسه‌‌های او را در درون خود بهتر متوجه شود.

١٤- جستجو برای یافتن یکی از اولیاء خدا و در صورت یافتن چنین کسی، سعی در برقراری ارتباط با ایشان هرچند این ارتباط فقط در حد دیدار او و شنیدن مواعظ عمومی او باشد.

توضیح: مطابق توضیح بند ١٤ از قدم هشتم.

١٥- یادگیری کلیات عدل الهی و دلایل آن. همچنین باید میان حقایق توحیدی و اسماء الهی و وجود خود، ارتباط برقرار کرده و جریان توحیدی و اسماء الهی را در خود احساس کند و این ساختار را دوست داشته باشد چرا که آن را با حقیقت خود منطبق می‌یابد.

توضیح: در این قدم فرد باید پس از موضوعات توحیدی که در قدم‌های قبل آموخته، کلیات عدل الهی و دلایل آن را یاد بگیرد. پس از شناختی که در مورد حقایق توحیدی و اسماء الهی در قدم‌های قبل پیدا کرده در این قدم میان حقایق توحیدی و اسماء الهی و وجود خود ارتباط برقرار کرده و این جریان را باید در خود احساس کند و با توجه به اینکه این حقایق را با وجود خود منطبق می‌بیند آنها را دوست داشته باشد. در صورتی می‌تواند این حقایق را با وجود خود منطبق ببیند که شناختی نسبت به آنها پیدا کرده و با اقدام به قدم‌ها، معنویتی به دست آورده باشد.

قدم دهم: از بین بردن همه عیبهای اخلاقی به طوری که هیچ آثاری از آنها در رفتار فرد باقی نماند

قدم دهم، قدم از بین بردن همه عیب‌های اخلاقی با برخلاف اقتضائات آنها عمل کردن است به قدری که هیچ آثاری از این عیب‌ها در رفتار فرد ظاهر نشود و در پنج مرحله عملی خروج از ظلمت، در مرحله سوم که «از بین بردن ریشه‌‌های گناهان و همه عیب‌های اخلاقی در اعمال» است می‌باشد. تمرکز فکری فرد در این قدم، اقدام برای از بین بردن همه عیب‌های اخلاقی است.

در این قدم فرد باید دائم در این تلاش باشد که خود را از عمل به رذایل اخلاق دور نگهدارد و مراقبه او در این قدم این است که در هیچ شرایطی رذایل اخلاق از او سر نزند. وقتی فرد نگذاشت در اعمالش رذیله‌ای ظاهر شود، در درون او نیز عیب‌های اخلاقی به مرور زمان از بین رفته و محبت‌های باطل نیز به همان اندازه از بین می‌روند. باقی رذایل اخلاق و محبت‌های باطل که در قلب فرد هستند در قدم‌های بعد به طور کامل از بین خواهند رفت.

در این قدم باید برای یافتن محبت‌های غیر الهی در خود توجه کرده و برای از بین بردن آنها با بی‌توجهی به چیز‌هایی که محبت غیر الهی را در فرد ایجاد کرده‌اند اقدام کند. همچنین باید به این ادراک برسد که رفع مشکلات زندگی و آنچه او می‌خواهد، با ماده به دست نمی‌آید و او چون از جنس دیگری است امور بر‌تر عالم می‌توانند او را راضی کنند.

با توجه به مطالب قدم قبل و نورانیتی که از کنار گذاشتن رذایل اخلاق و ایجاد فضائل اخلاق در خود احساس می‌کند زندگی و وجود خود را با وجود رذایل اخلاق، ظلمانی دانسته و با فضایل اخلاق، خود را سعادتمند می‌داند. بنابراین در این قدم باید همه عیب‌های اخلاقی را کنار بگذارد. پس از ارتباطی که فرد در قدم‌های قبل با ائمه (ع) پیدا کرده در این قدم باید ارتباط قلبی قوی‌تری با ایشان برقرار کند و به دستورات آنها پای بند باشد.

با توجه به مطالب بخش «محبت خدا و روش افزایش آن» و مطالبی که فرد در کتاب‌های اخلاقی دیگر مطالعه کرده است، باید به خدا و ارتباط خود با خدا توجه کرده و به فضائل اخلاقی موجود در خود و ارتباط این فضائل با اسماء الهی، برای زیاد شدن محبت خدا در قلب خود توجه کند. در این قدم باید با خدا ارتباطی دوستانه و خودمانی پیدا کرده و در قلب خود با خدا حرف زده و با او ارتباط برقرار کند.

در این قدم نسبت به قدم قبل باید محبت فرد به خدا بیشتر شود هر چند به مقدار کم؛ در غیر این صورت معلوم می‌شود در اقدامات او اشکالاتی وجود دارد که با دقت در کامل انجام دادن کار‌های این قدم و دقت در درست انجام دادن محتوای کار‌هایی که بیان شده باید این اشکالات را رفع کند. در این قدم باید به قدری محبت خدا در قلب فرد زیاد شود که توجه خاصی نسبت به خدا داشته و محبت خدا بر دیگر محبت‌ها غلبه داشته و حالت انس و آرامشی نسبت به خدا داشته باشد و هیچ محبتی در وجود او با محبت خدا مخالفتی نداشته باشد. بنابراین محبت به غیر خدا مانند محبت به پدر، مادر، فرزند، همسر و دوست مؤمن، باید در راستای محبت خدا باشد.

زمانی فرد این قدم را کامل کرده و می‌تواند وارد قدم بعد شود که موضوعات بالا در او اتفاق افتاده و بند‌های زیر را به طور کامل انجام دهد و آنچنان رذایل در قلب او کم شود که هیچ عیب اخلاقی در هیچ زمانی، در عمل فرد ظاهر نشود.

١- خواندن همه نماز‌های واجب در اول وقت و خواندن روزانه حداقل دو وعده نماز به جماعت و سعی در توجه به حقایق توحیدی نماز.

توضیح: با توجه به توضیحات قدم قبل در مورد نماز جماعت در این قدم باید طوری برنامه‌ریزی کند که حداقل دو وعده از سه وعده نماز را در روز به جماعت بخواند و اگر می‌تواند همه وعده ها را به جماعت بخواند. در این قدم باید معنی عمیق‌تر ذکر‌ها و آیات نماز را یاد گرفته و سعی کند هنگام خواندن نماز به این معانی توجه کرده و بداند هنگام نماز چه می‌گوید و چگونه باید با خدا ارتباط برقرار کند. چنانچه در بخش‌هایی از نماز نتوانست این کار را انجام دهد اشکالی ندارد اما تمام تلاشش باید بر توجه کامل به نماز باشد و چنانچه در مقدار زیادی از نماز نمی‌تواند توجهش را به نماز جلب کند باید عواملی که باعث این موضوع شده‌اند را بررسی کرده و مشکلات را رفع کند. همچنین باید به اسماء و صفات الهی بکار رفته در نماز و ارتباط آنها با خدا و خود، توجه کرده و هرچه می‌تواند در این موضوع عمیق‌تر شود. باید سعی کند حالت انس نسبت به خدا در نماز‌ها داشته باشد و هنگام خواندن نماز، هرچند در بعضی از بخش‌های نماز، گرما و آرامشی از خدا در درون خود احساس کند.

٢- انجام مستحبات، ترک مکروهات و ترک مشتبهات.

توضیح: پس از ترک گناهان و انجام واجبات در قدم‌های قبل، در این قدم و در تمام قدم‌های بعد باید سعی کند مستحباتی را که می‌شناسد انجام داده و مکروهاتی را که می‌شناسد ترک کند. مشتبهات اموری هستند که فرد نمی‌داند که انجام آنها گناه است یا خیر. اگر می‌تواند، باید از گناه بودن یا نبودن آنها مطمئن شود و متناسب با آن عمل کند و اگر نتوانست، باید از آنها خودداری کند. مثلاً اگر نمی‌داند که رفتن به این میهمانی باعث ابتلا به گناه می‌شود یا نه، باید از رفتن به آنجا خودداری کند.

تذکر: این بند در تمام قدم‌های بعد باید به همین شکل انجام شود. بنابراین این بند در قدم‌های بعد ذکر نمی‌شود.

٣- خواندن نماز شب هر شب به مدت ٢٠ تا ٣٥ دقیقه و سعی در خواندن بعضی از نماز‌های مستحبیِ نماز‌های واجب و داشتن حالت انس با خدا هنگام خواندن نماز‌های مستحبی.

توضیح: خواندن نماز شب در هر شب را می‌تواند در ابتدا از ٢٠ دقیقه شروع کند تا به ٣٥ دقیقه برساند. علاوه بر این باید سعی کند حداقل در بخش‌هایی از نمازها حالت انس با خدا داشته باشد. اگر کسی در هیچ یک از نماز‌ها و یا در هیچ مقداری از نماز‌های خود حتی به اندازه کم، حالت انس و کشش نسبت به خدا نداشته باشد نشان می‌دهد اشکالاتی در از بین بردن عیب‌های اخلاقی و محبت‌های غیر الهی داشته که باید به این موضوع بیشتر توجه کند تا پاکی بیشتری در او اتفاق بیافتد تا ارتباطش با خدا قوی‌‌تر و گرم‌‌تر شود. خواندن نافله‌‌های نماز‌های واجب را به مقداری که تمایل دارد می‌تواند انجام دهد. این عمل را باید به آرامی زیاد کند تا دل‌زدگی برای او اتفاق نیافتد. حتی اگر تمایلی به انجام هیچ یک از نافله‌های نمازهای واجب نداشت، می‌تواند در این قدم این نماز‌ها را نخواند.

٤- خواندن حداقل شانزده صفحه قرآن و صد آیه در روز و توجه به معنی آیات قرآن هنگام خواندن آنها.

توضیح: مطابق توضیح بند ٤ از قدم نهم.

٥- حداقل پنج برنامه ارتباط با اهل­بیت (ع) در هفته هر یک به مدت حداقل نیم ساعت. در این قدم باید به دستورات ائمه (ع) به طور کامل پای بند بوده و سعی کند رفتار‌های خود را با ایشان هماهنگ کند.

توضیح: مطابق توضیح بند ٥ از قدم هفتم.

٦- تفکر در مورد احادیث و رفتار‌های اهل­بیت (ع) و شناخت موضوع ولایت ایشان.

توضیح: در این قدم پس از شناخت ائمه (ع) باید خود را با آنها آمیخته و با ایشان ارتباط برقرار کند. برای این منظور باید در مورد موضوعاتی که از رفتار آنها مطالعه کرده تفکر و دقت نماید. در این قدم باید احساس کند نسبت به قدم قبل انطباق بیشتری با ائمه (ع) پیدا کرده است. در این قدم فرد باید پس از موضوعاتی که در قدم‌های قبل در مورد ائمه (ع) آموخته، موضوع ولایت را در ارتباط آنها با انسان‌ها و در ارتباط آنها با عالم بشناسد.

٧- مطالعه کتاب‌های اخلاقی و اعتقادی حداقل سه ساعت در هفته و شرکت در یکی از مجالس اخلاقی یا اعتقادی و تفکر در مورد مسائل اخلاقی و اعتقادی.

توضیح: مطابق توضیح بند ٧ از قدم هشتم.

٨- شناسایی عیب‌های اخلاقی خود و توجه برای یافتن روش از بین بردن آنها و از بین بردن کامل عیب‌های اخلاقی خود در عمل و ذهن با برخلاف اقتضائات آنها عمل کردن و توبه و تنبیه شدید و تضرع، در صورت ابتلا.

توضیح: موضوع شناسایی عیب‌‌های اخلاقی از عیب‌‌های آشکار تا عیب‌‌های پنهان، تا آخرین قدم وجود داشته و فرد همیشه باید به این موضوع توجه کند تا آنها را به طور کامل از بین ببرد. برای شناسایی عیب‌‌های اخلاقی و از بین بردن آنها باید مطابق مطالب بخش‌‌های «روش شناسایی عیب‌‌های اخلاقی»، «موانع رشد و کمال انسان» و «از بین بردن ریشه‌‌های گناهان و همه عیب‌‌های اخلاقی در اعمال» عمل کند. در این قدم فرد باید در ابعاد عملی و ذهنی با عیب‌های خود مبارزه کند و در صورت ابتلا به آنها توبه کرده و بر خود سختگیری کند. این اقدامات باید نسبت به قدم قبل دقیق‌تر و سختگیرانه‌‌تر باشد تا عیب‌های فرد حتی در حالات ظریف و پنهان آن از بین برود. علاوه بر این زمانی که مبتلا به رذیله‌ای شد باید مطابق بخش «روش از بین بردن تتمه رذایل اخلاق و عُجب از قلب» نزد خدا تضرع کرده تا لطف خدا و اهل‌بیت (ع) شامل حال او شده و این عیب‌‌ها را در او از بین ببرند. در این قدم مبارزه با عُجب به عنوان یکی از رذایل اخلاق و از بین بردن ابعاد مختلف آن باید مورد توجه قرار گیرد مثلا اگر چیزی به او برخورد، عکس‌العمل نشان ندهد و عادی رفتار کند. در این قدم با توجه به مطالب بخش «از بین بردن ریشه‌‌های گناهان و همه عیب‌‌های اخلاقی در اعمال» باید همه عیب‌های اخلاقی خود را از بین ببرد به قدری که هیچ رذیله اخلاقی در اعمال فرد ظاهر نشود؛ در غیر این صورت باید به قدری در این قدم باقی بماند که رفتار‌های خود را از عیوب پاک کند. با توجه به اینکه این قدم پایان مرحله سوم از مراحل پنج‌گانه است، باید همه عیب‌های اخلاقی فرد تا انتهای این قدم شناسایی شده و از بین بروند. چنانچه در قدم‌های بعد مشخص شد رذیله‌ای در اعمال و رفتار فرد وجود دارد باید تمام تلاش خود را برای از بین بردن آن عیب کند و تا آن عیب را از بین نبرده نباید وارد قدم بعد شود.

٩- گفتن ذکر‌های عمومی بعد از نماز و ذکر صلوات و ذکر استغفار به قدری که در شبانه روز می‌تواند انجام دهد و اذکار عمومی دیگری که طی مطالعات آشنا شده و برای خود مفید می‌داند. همچنین گفتن بسم الله الرحمن الرحیم در ابتدای هر کار. یادگیری محتوی و حقیقت ذکر‌ها و توجه به معنی و حقیقت اسماء الهی که در ذکر‌ها وجود دارند و توجه به جریان این اسماء در زندگی خود و ارتباط این اسماء با وجود خود و سعی در ارتباط قلبی با این ذکرها.

توضیح: علاوه بر توضیحات بند ٩ از قدم قبل در مورد گفتن ذکرها، در این قدم با توجه به یافتن جریان اسماء الهی در زندگی خود، باید با آنها ارتباط قلبی برقرار کرده و با دید محبت به اسماء الهی توجه کند مخصوصاً با توجه به خودسازی‌‌هایی که کرده حقیقت خود را در انطباق با اسماء الهی ببیند.

10- تلاش جهت یافتن حقیقت خود برای تمرکز بر آن.

توضیح: روش یافتن حقیقت خود جهت تمرکز بر آن در بخش «روش عملی رسیدن به حضور قلب» بیان شده است. پیدا کردن حقیقت خود، مقدمه و زمینه رسیدن به حضور قلب در محضر خدا بوده و از بزرگ‌ترین اتفاقاتی است که فقط با توفیق الهی به دست می‌آید. بنابراین باید توفیق الهی دست او را بگیرد تا بتواند حقیقت خود را احساس کند؛ چراکه درک حقیقت خود، مقدمه رسیدن به مراتب بالای معنوی است. بنابراین فرد باید با آرامش و بدون عجله و با درخواست و تضرع، این درک را از خدا بخواهد. چنانچه این اتفاق در این قدم نیافتد اشکالی ندارد و ان شاء الله در قدم بعد باید به این درک برسد اما باید در این جهت تلاش کند تا حداقل، زمینه‌‌ها و مقدمات این موضوع به وجود آید چراکه در قدم بعد حتماً باید حقیقت خود را حس کند. بهتر است در این قدم به مطالب بیان شده در متن کتاب با عمق بیشتری توجه کرده و ذهن و دل خود را با مطالب مربوط به حضور قلب کاملاً آشنا کند.

١١- محکم کردن ارتباط با دوستان مثبت و الهی کردن همه روابط با آنها.

توضیح: ارتباط با دوستان خوبی که با فرد ارتباطات مثبت و الهی دارند باید به سمت افزایش ابعاد معنوی و الهی کشانده شود. به این ترتیب که مثلاً با هم در جلسات معنوی شرکت کرده یا با یکدیگر برنامه‌‌های عبادی داشته باشند و کار‌هایی از این قبیل. بنابراین باید هر نوع امور غیر الهی با ایشان را از بین ببرد. امور غیر الهی یعنی هر کاری که باعث گناه و دوری از خدا می‌شود.

١٢- خالی کردن بخش‌های مختلف زندگی از امور منفی و پر کردن آنها از کار‌های مثبت و در صورت کوتاهی، توبه نموده و بر خود سختگیری کند تا به جایی برسد که تمام زندگی او از امور مثبت و الهی پر شود.

توضیح: مطابق توضیح بند ١٢ از قدم نهم.

تذکر: این بند در تمام قدم‌های بعد باید به همین شکل انجام شود. بنابراین این بند در قدم‌های بعد ذکر نمی‌شود.

١٣- توجه ذهنی به امور مثبت و خالی کردن ذهن از امور منفی به طور کامل و توبه در صورت ابتلا و توجه برای پیدا کردن وسوسه‌‌های شیطان در درون خود و عمل کردن برخلاف توصیه‌‌های او.

توضیح: مطابق توضیح بند ١٣ از قدم نهم.

١٤- جستجو برای یافتن یکی از اولیاء خدا و در صورت یافتن چنین کسی، سعی در برقراری ارتباط با ایشان هرچند این ارتباط فقط در حد دیدار او و شنیدن مواعظ عمومی او باشد.

توضیح: مطابق توضیح بند ١٤ از قدم هشتم.

١٥- شناخت ارتباط اسماء و صفات الهی با حقایق توحیدی و ارتباط آنها با خدا. همچنین باید میان حقایق توحیدی و اسماء الهی و وجود خود، ارتباط برقرار کرده و جریان توحیدی و اسماء الهی را در خود احساس کند و این ساختار را دوست داشته باشد چرا که آن را با حقیقت خود منطبق می‌بیند.

توضیح: در این قدم فرد باید پس از موضوعات توحیدی که در قدم‌های قبل آموخته ارتباط اسماء و صفات الهی با حقایق توحیدی را یاد گرفته و ارتباط آنها را با خدا بشناسد. پس از شناختی که در مورد حقایق توحیدی و اسماء الهی در قدم‌های قبل پیدا کرده در این قدم میان حقایق توحیدی و اسماء الهی و وجود خود ارتباط برقرار کرده و این جریان را باید در خود احساس کند و با توجه به اینکه این حقایق را با وجود خود منطبق می‌بیند آن را دوست داشته باشد. در صورتی می‌تواند این حقایق را با وجود خود منطبق ببیند که شناختی نسبت به این حقایق پیدا کرده و با اقدام به قدم‌ها، معنویتی به دست آورده باشد این اتفاق باعث می‌شود از ارتباط با اسماء الهی و حقایق توحیدی لذت برده و محبتش نسبت به آنها زیاد شود.

قدم یازدهم: شناسایی همه ریشه‌‌ها و آثار رذایل اخلاق، عُجب و محبتهای غیرالهی در قلب و سعی در از بین بردن آنها

قدم یازدهم، قدم شناسایی همه ریشه‌‌ها و آثار عیب‌های اخلاقی، عجب و محبت‌های غیر الهی در قلب و سعی در از بین بردن آنهاست. فرد باید در این قدم برخلاف همه اقتضائات ذهنیِ عیب‌های اخلاقی رفتار کند. این قدم در پنج مرحله عملی خروج از ظلمت، در مرحله چهارم که «از بین بردن همه رذایل اخلاق، عُجب و محبت‌های غیر الهی در قلب» است می‌باشد. تمرکز فکری فرد در این قدم، شناسایی همه ریشه‌‌ها و آثار عیب‌های اخلاق در درون خود است.

پس از آنکه فرد در قدم‌های قبل عیب‌های اخلاقی را در عمل کنار گذاشت باید در این قدم و قدم‌های بعد، اقدام به از بین بردن آنها در قلب خود کرده و عُجب و محبت‌های غیر الهی را از وجود خود پاک کند. برای این منظور در این قدم باید همه ریشه‌‌ها و آثار عیب‌های اخلاقی، عجب و محبت‌های غیر الهی را در درون خود شناخته و برای از بین بردن آنها تلاش کند.

در این قدم و دو قدم بعد با توجه به مطالب مرحله چهارم، فرد باید برخلاف اقتضائات و خطورات ذهنیِ عیب‌های اخلاقی عمل کند تا این رذایل از قلبش پاک شود. در این قدم‌ها باید به حالتی برسد که هیچ رذیله‌ای برای او جذابیتی نداشته باشد و تمایلی به انجام هیچ رذیله‌ای نداشته باشد. همچنین تمام تلاش فرد باید این باشد که میان خود و اسماء الهی رابطه قلبی برقرار کرده و با نظام توحیدی عالم و خدای خود ارتباط قلبی برقرار کند.

در این قدم فرد باید حقیقت خود را یافته و بر آن متمرکز شود و پراکندگی ذهنی در او از بین رفته و در بیشتر مواقع در درون خود مستقر باشد. به این ترتیب به آرامشی رسیده و انس و الفتی با خدا پیدا خواهد کرد. در این قدم باید سعی کند محبت خدا به محبت تمام امور در قلبش غلبه داشته و هیچ محبتی که با محبت خدا مخالفت دارد در قلبش وجود نداشته باشد.

پس از آنکه فرد در قدم‌های قبل با ائمه (ع) ارتباط درونی پیدا کرد در این قدم باید حالت انس و الفت و حالت شیفتگی نسبت به آنها پیدا کرده و خود را تحت ولایت ایشان بداند و با آنها ارتباط قلبی برقرار کرده و محبت­اش به ایشان نسبت به قدم‌های قبل بیشتر شود.

پس از آنکه فرد در قدم قبل محبت‌های غیر الهی را حتی در مراتب دقیق آن در خود یافته و مطابق مطالب بخش «روش از بین بردن محبت‌‌های باطل» و «روش از بین بردن تتمه محبت‌‌های غیر الهی در قلب» اقدام به از بین بردن محبت‌های غیر الهی کرد در این قدم چنانچه محبت غیر الهی در خود یافت باید با توجه نکردن به آن و استغفار، سعی کند این محبت‌ها را از بین ببرد. همان طور که گفته شد بین محبت‌ها و خصوصیات اخلاقی ارتباط وجود دارد یعنی هرچه عیب‌های اخلاقی از درون فرد پاک شود محبت‌های باطل نیز از درون او پاک می‌شود. بنابراین در این قدم‌ها که عیب‌های اخلاقی فرد از بین می‌روند محبت‌های غیر الهی نیز از بین می‌روند تا جایی که تمام قلب او پاک می‌شود.

در این قدم با توجه به شناختی که نسبت به حقیقت خود پیدا کرده خود را از ماده بر‌تر دانسته و با توجه به اینکه محبت به عالم ماده در تمام ابعاد و بخش‌های آن در وجود او کم شده به این ادراک می‌رسد که وجود او غیر از ماده است و حقیقت او چیز دیگری است که انطباقی میان او و ماده نیست. به این دلیل در خود بی‌میلی نسبت به ماده و امور مادی حس می‌کند.

در این قدم با توجه به شناختی که نسبت به رذایل و فضایل اخلاق پیدا کرده باید زندگی و وجود خود را با وجود رذایل اخلاق، ظلمانی دانسته و خود را با فضایل اخلاق سعادتمند بداند و با تمام وجود تلاش کند تا عیب‌های اخلاقی را از قلب خود پاک کرده و فضایل اخلاق را به دست آورد.

زمانی فرد این قدم را کامل کرده و می‌تواند وارد قدم بعد شود که موضوعات بالا را در خود پیاده کرده و بند‌های زیر را به طور کامل انجام دهد.

١- خواندن همه نماز‌های واجب در اول وقت و خواندن روزانه حداقل دو وعده نماز به جماعت و سعی در توجه به حقایق توحیدی نماز و سعی در داشتن حالت انس نسبت به خدا در تمام نمازها.

توضیح: مطابق توضیح بند ١ از قدم دهم.

٢- خواندن نمازشب، هر شب به­مدت ٣٥ تا ٤٥ دقیقه و خواندن بعضی از نماز‌های مستحبیِ نماز‌های واجب و داشتن حالت انس با خدا هنگام خواندن نماز‌های مستحبی.

توضیح: در این قدم خواندن نماز شب در هر شب را می‌تواند از ٣٥ دقیقه شروع کند تا به ٤٥ دقیقه برساند و نافله‌‌های نماز‌های واجب را به مقداری که تمایل داشت انجام دهد. باید سعی کند حداقل در بخش‌هایی از نماز حالت انس با خدا داشته باشد. اگر کسی در هیچ یک از نماز‌ها و یا در هیچ مقداری از نماز‌های خود حتی به اندازه کم، حالت انس و کشش نسبت به خدا نداشته باشد نشان می‌دهد که اشکالاتی در از بین بردن عیب‌های اخلاقی و محبت‌های غیرالهی داشته که باید به اعمال خود بیشتر دقت کند تا پاکی بیشتری در او اتفاق بیافتد و ارتباطش با خدا قوی‌‌تر و گرم‌‌تر شود.

٣- خواندن حداقل هجده صفحه قرآن و صد آیه در روز و توجه به معنی آیات و سعی در توجه به­حقیقت آیات قرآن و سعی در داشتن حضورقلب هنگام خواندن قرآن.

توضیح: قرآن ذکر است و کسی که صد آیه در روز قرآن بخواند آن روز جزو عابدان است و باعث قوی‌‌تر شدن ارتباط او با خدا شده و باعث بی‌میل شدن او نسبت به گناهان می‌شود. در این قدم علاوه بر خواندن قرآن باید سعی کند به هر مقدار که می‌تواند هنگام قرآن خواندن به معنی آیات نیز توجه کند. علاوه بر این باید سعی کند با مفاهیم قرآن ارتباط قلبی برقرار کند و در حین خواندن قرآن حضور قلب داشته باشد.

٤- ارتباط با اهل­بیت (ع) در هر روز به مدت حداقل نیم ساعت. به دستورات ائمه (ع) به طور کامل پای بند بوده و سعی کند تمام زندگی خود را به طور کامل با ایشان هماهنگ کند.

توضیح: برنامه ارتباط با اهل­بیت (ع) می‌تواند کار‌هایی مانند زیارت امامزاده‌ها، خواندن زیارت عاشورا یا یکی از زیارات ائمه (ع) و عزاداری اهل­بیت (ع) باشد. مهم این است که با این برنامه، ارتباط فرد با ائمه (ع) بیشتر شود. در این قدم مدت زمان ارتباط با اهل­بیت (ع) را خود فرد تشخیص می‌دهد اما بهتر است از نیم ساعت بیشتر باشد. باید سعی کند در برقراری ارتباط با اهل­بیت (ع) حالت انس و محبت شدید نسبت به ایشان داشته باشد. در این قدم فرد باید سعی کند دستوراتی از ائمه (ع) را که می‌داند به طور کامل انجام دهد. در هر قدم با توجه به اینکه شناخت فرد نسبت به ائمه (ع) بیشتر می‌شود به همان اندازه باید تلاش خود را جهت انجام دستورات ایشان بیشتر کند. بنابراین این بند به همین شکل در قدم‌های بعد تکرار می‌شود اما کار‌هایی که باید انجام شود در هر قدم بیشتر می‌شود. بنابراین باید سعی کند با توجه به شناختی که در مطالعات اخلاقی و اعتقادی نسبت به ائمه (ع) پیدا می‌کند رفتار‌ها و سبک زندگی خود را هر چه بیشتر با ایشان تطبیق دهد.

تذکر: این بند در تمام قدم‌های بعد باید به همین شکل انجام شود. بنابراین این بند در قدم‌های بعد ذکر نمی‌شود.

٥- تفکر در مورد احادیث، رفتار و شخصیت ائمه (ع) و شناخت ارتباط ائمه (ع) با حقایق توحیدی جاری در عالم و اسماء و صفات الهی.

توضیح: تا این قدم باید با برقراری ارتباط ذهنی با ائمه (ع) خود را با آنها آمیخته کرده باشد. در این قدم باید در احادیث، شخصیت و رفتار‌های آنها تفکر کند تا ساختار رفتاری و شخصیتی ایشان را شناخته و این ساختار در فرد شکل بگیرد و باید احساس کند نسبت به قدم قبل انطباق بیشتری در رفتار او با ائمه (ع) به وجود آمده است تا جایی که تمام وجود او از ائمه (ع) پر شود.

٦- مطالعه کتاب‌های اخلاقی و اعتقادی حداقل چهار ساعت در هفته و شرکت در یکی از مجالس اخلاقی یا اعتقادی و تفکر در مورد مسائل اخلاقی و اعتقادی و پر کردن فضای ذهنی خود از این مفاهیم.

توضیح: مطابق توضیح بند ٧ از قدم هشتم.

٧- از بین بردن همه عیب‌های اخلاقی و عجب در عمل، ذهن و قلب با برخلاف اقتضائات آنها عمل کردن و توبه و تنبیه و تضرع شدید جهت از بین بردن عیب‌های اخلاقی و عجب و آثار آن در صورت ابتلا.

توضیح: پس از آنکه فرد مطابق قدم قبل در بخش‌های عملی و ذهنی با عیب‌های خود مبارزه کرد در این قدم باید علاوه بر عمل و ذهن، در بخش قلب هم با آنها مبارزه کند. به این ترتیب که با حالت حضور قلب که در خود به وجود می‌آورد با تمرکز و توجه به خدا، تمام وجود خود را از الهیات پر کند. در این قدم فرد باید در صورت ابتلا به هر یک از عیب‌های اخلاقی توبه کرده و بر خود سختگیری کند. این اقدام باید نسبت به قدم قبل دقیق‌تر و سختگیرانه‌‌تر باشد تا عیب‌های خود را حتی در حالات ظریف و پنهان آن از بین ببرد. علاوه بر این، وقتی به رذیله‌ای مبتلا شد باید مطابق مطالب بخش «روش از بین بردن تتمه رذایل اخلاق و عُجب از قلب» نزد خدا تضرع کند تا لطف خدا و اهل­بیت (ع) شامل حال او شده و این عیب‌ها را در او از بین ببرند. در این قدم مبارزه با عجب و شاخه‌‌های آن، به عنوان یکی از رذایل اخلاق باید مورد توجه قرار گیرد.

٨- گفتن ذکر‌های عمومی بعد از نماز و ذکر صلوات و ذکر استغفار به قدری که در شبانه روز می‌تواند انجام دهد و اذکار عمومی دیگری که طی مطالعات آشنا شده و برای خود مفید می‌داند و گفتن ذکر یونسیه ٢٠ تا ٢٠٠ بار بعد از نماز عشاء. همچنین گفتن بسم الله الرحمن الرحیم در ابتدای هر کار. یادگیری محتوی و حقیقت ذکر‌ها و توجه به معنی و حقیقت اسماء الهی که در ذکر‌ها وجود دارند و توجه به جریان این اسماء در زندگی خود و ارتباط این اسماء با وجود خود و سعی در ارتباط قلبی با این ذکرها.

توضیح: اذکار عمومی مثل گفتن تسبیحات حضرت زهرا (س)، آیه‌الکرسی، آیه صلوات با ذکر صلوات، سه بار سوره توحید، آیات ٢ و ٣ سوره طلاق بعد از هر نماز و ١٠ بار سوره قدر بعد از نماز صبح می‌باشد. ذکر صلوات حداقل ١٠٠ مرتبه و ذکر استغفار حداقل ٧٠ مرتبه در روز و اذکار عمومی دیگر به اندازه‌ای که در توانایی فرد است باید انجام شود. بهتر است ذکر یونسیه در سجده انجام شود. این ذکر‌ها باید با تمایل قلبی صورت پذیرند و مقدار آنها نسبت به قدم قبل بیشتر شوند. برای اینکه فرد بتواند با ذکر‌ها ارتباط برقرار کند و از آنها بهره ببرد لازم است معنی آنها را یاد گرفته و تا می‌تواند با محتوا و حقیقت آنها آشنا شود. در این قدم فرد باید سعی کند به محتوا و حقیقت ذکر‌ها توجه بیشتری کرده و مطالب بیشتری را در این مورد یاد بگیرد. از آنجا که جان و حقیقت ذکر‌ها و دلیل تأثیرگذاری آنها، وجود اسماء الهی در آنهاست بنابراین باید به معنی اسماء الهی در ذکر‌ها توجه کند. در این قدم علاوه بر این موضوع باید به وجود اسماء الهی در زندگی خود توجه کند. مثلاً به اسم رازق خدا، در روزی خود توجه نماید. در این قدم با توجه به یافتن جریان اسماء در زندگی خود باید با آنها ارتباط قلبی برقرار کرده و با دید محبت به اسماء الهی توجه کند مخصوصاً با توجه به خودسازی‌‌هایی که کرده حقیقت خود را در انطباق با اسماء الهی ببیند.

٩- کنترل و تمرکز فکر هر روز از ٥ تا ١٥ دقیقه بر روی حقیقت خود و سعی در ایجاد حالت حضور قلب در محضر خدا.

توضیح: روش یافتن حقیقت خود جهت تمرکز بر آن در بخش «روش عملی رسیدن به حضور قلب» بیان شده است. پیدا کردن حقیقت خود، مقدمه و زمینه رسیدن به حضور قلب در محضر خداست و چنانچه فرد در قدم قبل نتواند حقیقت خود را بیابد باید در این قدم این اتفاق بیافتد در غیر این صورت باید به قدری در این قدم توقف کند تا حقیقت خود را ادراک کند. پس از ادراک حقیقت خود با توجه به اینکه در قدم‌های قبل در تمرکز فکر قوی شده می‌تواند به راحتی بر حقیقت خود تمرکز داشته باشد تا مقدمات حضور قلب در محضر خدا در او به وجود آید. با توجه به مطالب بخش «معرفت نفس لازمه رسیدن به حضور قلب» باید سعی کند خود را در محضر خدا ببیند. کنترل و تمرکز فکر بر حقیقت خود را باید از ٥ تا ١٥ دقیقه در هر روز به تدریج افزایش دهد. حالت حضور قلب در محضر خدا را در این قدم باید احساس کرده و قلباً متوجه شود که حضور در محضر خدا چیست هرچند حالت حضور قلب در لحظاتی و مدت زمان کوتاهی برای او اتفاق بیافتد.

١٠- محکم کردن ارتباط با دوستان مثبت و الهی نمودن همه روابط با آنها و مراقبت برای جلوگیری از هر ارتباط غیر الهی با ایشان و یافتن دوستان مثبتی که در ابعاد الهی قوی هستند.

توضیح: ارتباط با دوستان خوبی که با فرد ارتباطات مثبت و الهی دارند باید به سمت افزایش ابعاد معنوی و الهی کشانده شود. به این ترتیب که مثلاً با هم در جلسات معنوی شرکت کرده یا با یکدیگر برنامه‌‌های علمی یا عبادی داشته باشند و کار‌هایی از این قبیل. بنابراین هرگونه امور غیر الهی با ایشان را باید از بین ببرد. امور غیر الهی یعنی هر کاری که باعث گناه یا غفلت از خدا می‌شود. در این قدم و در تمام قدم‌های بعد باید سعی کند اگر می‌تواند اقدام به پیدا کردن و ارتباط برقرار کردن با دوستان مثبتی که در ابعاد الهی قوی هستند نماید.

١١- توجه ذهنی به امور مثبت و خالی کردن ذهن از امور منفی به طور کامل و توبه و تنبیه در صورت ابتلا. توجه برای پیدا کردن وسوسه‌‌های شیطان در درون خود و عمل کردن برخلاف توصیه‌‌های آن.

توضیح: در این قدم با توجه به گذراندن قدم‌های قبل باید تلاش کند تا ذهن خود را به طور کامل از امور منفی خالی کرده و از امور مثبت و الهی پُر کند و در صورتی که غیر از این اتفاق بیافتد توبه کرده و بر خود سخت‌گیری کند. سخت‌گیری بر خود مانند اینکه خود را بر انجام ذکر‌هایی وادار کند یا روزه مستحبی بگیرد. در ذهنی که امور منفی جریان دارند خدا و امور الهی وارد نمی‌شود یا ضعیف وارد می‌شود. وقتی فرد با مفاهیم اخلاقی آشنا شد و به اتفاقات درون خود توجه کرد به مرور زمان متوجه می‌شود که چه اتفاق و حالتی در درون او الهی و چه حالتی شیطانی است. این متوجه شدن رد پای شیطان در درون خود، باعث می‌شود زمینه‌‌های فساد و ظلمت را در قلب، ذهن و رفتار خود پیدا کند. پس از پیدا کردن وسوسه‌‌های شیطان در خود، با برخلاف آنها عمل کردن می‌تواند خود را از بسیاری از خطا‌ها حفظ کند. با مطالعه دقیق کتاب می‌توان رد پای شیطان و وسوسه‌‌های او را در درون خود متوجه شد.

١٢- جستجو برای یافتن یکی از اولیاء خدا و در صورت یافتن چنین کسی، سعی در برقراری ارتباط نزدیک‌تر و خصوصی‌‌تر با ایشان.

توضیح: مطابق توضیح بند ١٤ از قدم هشتم.

١٣- شناخت ارتباط حقیقت انسان با اسماء و صفات الهی و اسم اعظم الله. همچنین باید میان حقایق توحیدی و اسماء الهی و وجود خود، ارتباط برقرار کرده و جریان توحیدی و اسماء الهی را در خود حس کند و این ساختار را دوست داشته باشد؛ چرا که آن را با حقیقت خود منطبق می‌یابد. به جریان این اسماء در زندگی خود توجه داشته و سعی کند ارتباط قلبی با اسماء الهی و ذکر‌ها داشته باشد و به محبت خدا به واسطه اسماء الهی در وجود خود توجه کند.

توضیح: در این قدم فرد باید پس از موضوعات توحیدی که در قدم‌های قبل آموخته ارتباط میان حقیقت خود و اسماء و صفات الهی و اسم اعظم الله را بشناسد. در این قدم باید به معنی ذکر‌ها و حقیقت اذکاری که اسماء الهی در آنهاست توجه کند تا مقدمه‌ای برای ارتباط قلبی با ذکر‌ها و حضور قلب او شود. در این قدم فرد باید به این ذکر‌ها علاقه‌مند باشد و از پرداختن به آنها احساس کشش و تغییری در معنویت خود کند چراکه ذکر حقیقی، ذکری است که در قلب فرد جریان پیدا می‌کند. در این قدم با توجه به یافتن جریان اسماء در زندگی و در وجود خود باید با اسماء الهی ارتباط قلبی برقرار کرده و با دید محبت به آنها توجه کند. با توجه به اینکه اسماء الهی ظهورات خدا هستند با یافتن جریان اسماء الهی در وجود و زندگی خود، ارتباط میان خود و خدا را یافته و با توجه به این اسماء، باید توجه محبت‌آمیزی نسبت به خدا داشته باشد. برای این اتفاق فرد باید به مطالب بخش «از بین بردن همه رذایل اخلاق، عُجب و محبت‌‌های غیر الهی در قلب» توجه کند و برای یادگیری معنی و محتوای اسماء الهی باید با اشخاصی که در این موضوع کار کرده‌اند ارتباط برقرار کند و به کتاب‌های مرتبط با این موضوعات مراجعه کند. چنانچه فهم این گونه مطالب برای فرد سخت باشد و احساس کند که در او مشکلاتی را به وجود می‌آورد باید در یادگیری آنها اصرار نکرده و منتظر باشد تا خداوند راهی را برای درک این گونه مفاهیم برای او باز کند. باز شدن این راه برای درکِ عمیقِ مفاهیمِ اسماء و صفات الهی ممکن است زمان زیادی طول بکشد اما اشکالی ندارد چراکه اصرار بیجا و عجله در فهم مفاهیمی که برای فرد دشوار است ممکن است مشکلاتی را به وجود آورد؛ بنابراین باید آرامش خود را حفظ کرده و با طمأنینه این بند را عمل کند. چنانچه فرد نتواند با اسماء الهی هیچ ارتباطی برقرار کند معلوم می‌شود اشکالاتی در محتوای رشد معنوی او وجود دارد که باید در از بین بردن رذایل اخلاق، عُجب و محبت‌های غیر الهی بیشتر دقت کند.

قدم دوازدهم: سعی در از بین بردن همه ابعاد عجب در قلب

قدم دوازدهم، قدم برخلاف همه اقتضائات عُجب عمل کردن و سعی در از بین بردن همه ابعاد عجب در قلب است. این قدم در پنج مرحله عملی خروج از ظلمت، در مرحله چهارم که «از بین‌ بردن همه رذایل‌اخلاق، عُجب و محبت‌های غیرالهی در قلب» است می‌باشد. تمرکز فکری فرد در این قدم، اقدام برای از بین بردن کامل عُجب است.

در این قدم فرد باید محبت همه امور غیر الهی را از بین برده و هنگام مواجه شدن با محبت‌های غیر الهی، از آنها نزد پروردگار و اهل­بیت (ع) توبه و تضرع نماید. همچنین باید محبت به خدا به محبت تمام امور غلبه داشته و هیچ محبتی که مخالف محبت خداست نباید در قلب او وجود داشته باشد. در این قدم باید به اسماء الهی جاری در وجود خود و اینکه این اسماء، ظهورات خداوند در وجود او هستند توجه کرده و به ارتباط فضائل اخلاقی خود با اسماء الهی جهت افزایش محبت خدا توجه داشته باشد.

در این قدم باید وجود خود را مغایر از ماده حس کرده و انطباقی میان خود و ماده احساس نکند و خود را چیزی غیر از ماده احساس کرده و حقیقت خود را از خدا احساس کرده و خود را بر‌تر از آن حس کند که بخواهد محبتی به ماده داشته باشد. بنابراین باید حالت بی‌میلی شدیدی در خود نسبت به ماده احساس کند.

پس از ارتباط و شناختی که فرد در قدم‌های قبل با ائمه (ع) پیدا کرده، در این قدم باید حالت انس و محبت شدید و حالت شیفتگی نسبت به آنها داشته باشد. چنانچه فرد این حالات را نسبت به ایشان نداشته باشد نمی‌تواند از این قدم گذر کند و باید خود را مورد بررسی قرار دهد تا معلوم شود که چه رذیله اخلاقی یا محبت غیر الهی در درون اوست یا چه چیزی از عجب در قلب اوست که مانع از این محبت شده و یا نیاز به چه آموزش‌‌هایی دارد تا خود را بتواند کاملاً با ائمه (ع) تطبیق دهد. پس از یافتن اشکالات، باید برنامه‌ای داشته باشد تا مشکلات را از بین برده و آماده ورود به قدم بعد شود. برای توضیح بیشتر این مطالب، به بخش «هدایت، تعالی و ارتباط با ائمه (ع)» و «از بین رفتن همه رذایل با استقرار ائمه (ع) در وجود انسان» مراجعه شود. بنابراین در این قدم فرد باید سعی کند تمام وجودش از ائمه (ع) پر شود.

زمانی فرد این قدم را کامل کرده و می‌تواند وارد قدم بعد شود که مطالب بالا را در خود پیاده کرده و بند‌های زیر را به طور کامل انجام دهد و ظلمت عجب و خودبینی از وجود او از بین رفته و هیچ رغبتی نسبت به دنیا و امور مربوط به آن نداشته باشد و اگر به دنیا می‌پردازد فقط از روی ضرورت یا وظیفه باشد. وقتی فرد این قدم را کامل کند، هیچ محبت غیر الهی در قلب او جایی نداشته و با اسماء الهی ارتباط قلبی برقرار کرده و احساس خاصی نسبت به عظمت و برتری خدا خواهد داشت. حقایق توحیدی از او دلبری کرده و انس و الفت میان او و خدا به قدری زیاد می‌شود که شیفته ارتباط دائمی با خدا خواهد بود. ائمه (ع) را عوامل اصلی در هدایت و اداره عالم دانسته و حرارت و اُنسی از ایشان در خود احساس می‌کند که باعث شیفتگی نسبت به ایشان می‌شود.

١- خواندن همه نماز‌های واجب در اول وقت و سعی در خواندن همه نماز‌های واجب به جماعت. سعی در توجه به حقایق توحیدی نماز و سعی در داشتن حالت انس عمیق‌تر نسبت به خدا در تمام نماز.

توضیح: از این قدم به بعد با توجه به اثر نماز جماعت در معنویات، فرد باید سعی کند تمام نماز‌های خود را به جماعت بخواند و چنانچه در این امر کوتاهی کند در رشد معنوی او اثر منفی خواهد داشت. بهتر است در مسجد به جماعت بخواند و اگر نتوانست در منزل و اگر در منزل هم نشد نمازش را تنها بخواند. خود فرد و حالات درونی او ملاکی بر این است که چقدر باید به موضوع نماز جماعت اهمیت دهد. باید به اسماء و صفات بکار رفته در نماز و ارتباط خود با خدا و حقایق توحیدی در نماز توجه کرده و هرچه می‌تواند در این موضوع عمیق‌تر شود و حالت انس نسبت به خدا در تمام نماز‌ها داشته باشد. باید هنگام خواندن نماز، گرما و آرامشی از خدا در درون خود احساس کند. این حالت انس و ارتباط شدید قلبی با خدا باید دائم در قلب فرد زیاد شود به طوری که هنگام خواندن نماز، این حس را داشته باشد که گویا دست در گردن دوست خود انداخته و با حالت دلدادگی با خدا معاشقه می‌کند. اگر حالت انس کسی در بیشتر نماز‌ها کم باشد و یا در هیچ نمازی ارتباط عاشقانه با خدا نداشته باشد نشان می‌دهد که اشکالاتی در معنویات و ارتباطش با خدا وجود دارد که باید با دقت در محتوای اعمالی که انجام می‌دهد انس و ارتباط شدید قلبی با خدا داشته باشد.

٢- خواندن نماز شب در هر شب به مدت ٤٥ تا ٦٠ دقیقه و خواندن بعضی از نماز‌های مستحبیِ نماز‌های واجب و داشتن حالت انس با خدا هنگام خواندن نماز‌های مستحبی.

توضیح: خواندن نماز شب در هر شب را می‌تواند از ٤٥ دقیقه شروع کند تا به ٦٠ دقیقه برساند و نافله‌‌های نماز‌های واجب را به مقداری که تمایل داشت باید انجام دهد و نسبت به قدم قبل مقدار نافله‌‌ها را افزایش دهد. تمایل داشتن به خواندن نماز‌های نافله ملاکی است بر اینکه فرد چه مقدار از نظر معنوی رشد کرده است؛ یعنی هر چقدر فرد به ایمان بیشتری برسد به همان اندازه باید در خواندن نماز مشتاق‌‌تر شده و حالت انس بیشتری با خدا داشته باشد.

٣- خواندن حداقل بیست صفحه قرآن و ٢٠٠ آیه در روز. توجه به معنی آیات و سعی درتوجه به­حقیقت آیات قرآن و سعی در داشتن حضور قلب هنگام خواندن قرآن.

توضیح: بهتر است خواندن این مقدار قرآن در زمان مشخصی از روز باشد تا فراموش نشود. چنانچه بیست صفحه قرآن دویست آیه نداشت می‌تواند با خواندن سوره‌‌های با آیه‌‌های کوچک، دویست آیه را کامل کند. در این قدم علاوه بر خواندن معنی آیات قرآن باید سعی کند با مفاهیم قرآن ارتباط قلبی برقرار کند و در حین خواندن قرآن خود را در فضای حضور قلب نسبت به خدا قرار دهد. یعنی با توجه به میزان تأثیر معنوی که از قرآن می‌پذیرد باید با مفاهیم قرآن ارتباط برقرار کند تا رشد معنوی بیشتری به دست آورد. در این مرحله با توجه به رشد معنوی که فرد به دست آورده حالات درونی او مشخص کننده این است که چه مقدار می‌تواند از ارتباط با قرآن به رشد معنوی برسد و متناسب با این ادراک قرآنی، فرد باید برنامه‌‌های بیشتری مانند کار بر روی تفسیر یا حفظ قرآن داشته باشد.

تذکر: این بند در تمام قدم‌های بعد باید به همین شکل انجام شود. بنابراین این بند در قدم‌های بعد ذکر نمی‌شود.

٤- تفکر در مورد احادیث، رفتار‌ و شخصیت ائمه (ع) و شناخت مقامات ایشان در حقیقت عالم.

توضیح: مطابق توضیح بند ٥ از قدم یازدهم.

٥- مطالعه کتاب‌های اخلاقی و اعتقادی حداقل پنج ساعت در هفته و شرکت در یکی از مجالس اخلاقی یا اعتقادی و تفکر در مورد مسائل اخلاقی و اعتقادی و پر کردن فضای ذهنی خود از این مفاهیم.

توضیح: اهمیت مجالس اخلاقی و اعتقادی به این است که با شرکت در این گونه مجالس، غیر از فهم مسائل اخلاقی از فضای ایمانی آن مجلس بهره معنوی می‌برد. البته در انتخاب این نوع مجالس و استادی که مطالب را بیان می‌کند باید دقت کافی داشته باشد. علاوه بر اینها فرد باید در مورد مطالبی که مطالعه کرده یا شنیده فکر کرده و سعی کند ذهنش را با این گونه مفاهیم مشغول و آشنا کند. مطالعه کتاب‌های اخلاقی و شرکت در مجالس اخلاق و تفکر در این گونه مفاهیم، وجود فرد را با مفاهیم اخلاقی ارتباط داده و ذهن او را در فضای این مفاهیم قرار می‌دهد. در این مرحله خود فرد تشخیص می‌دهد که چه مقدار به یادگیری مفاهیم اخلاقی و اعتقادی نیاز دارد و باید زمان بیشتری را به این موضوع اختصاص دهد و این که تا چه اندازه مفاهیم عمیق‌تری را باید یاد بگیرد پس با توجه به نیاز او به تأثیر معنوی و علمی این مطالعات باید زمان بیشتری را به این موضوع اختصاص دهد تا رشدش را بیشتر کند؛ بنابراین تشخیص خود فرد و حالات درونی او و احساس نیاز او به فراگیری بیشتر، مشخص کننده این است که چه مقدار به موضوع یادگیری مفاهیم اخلاقی و اعتقادی باید بپردازد.

تذکر: این بند در تمام قدم‌های بعد باید به همین شکل انجام شود. بنابراین این بند در قدم‌های بعد ذکر نمی‌شود.

٦- از بین بردن همه عیب‌های اخلاقی و عجب در عمل، ذهن و قلب با برخلاف اقتضائات آنها عمل کردن و توبه و تنبیه و تضرع شدید جهت از بین بردن عیب‌های اخلاقی و عجب و آثار آن در صورت ابتلا.

توضیح: مطابق توضیح بند ٧ از قدم یازدهم.

٧- گفتن ذکر‌های عمومی بعد از نماز و ذکر صلوات و ذکر استغفار به قدری که در شبانه روز می‌تواند انجام دهد و اذکار عمومی دیگری که طی مطالعات آشنا شده و برای خود مفید می‌داند و گفتن ذکر یونسیه ٢٠٠ تا ٣٠٠ بار بعد از نماز عشاء. همچنین گفتن بسم الله الرحمن الرحیم در ابتدای هر کار. یادگیری محتوی و حقیقت ذکر‌ها و توجه به معنی و حقیقت اسماء الهی که در ذکر‌ها وجود دارند و توجه به جریان این اسماء در زندگی انسان و ارتباط این اسماء با وجود خود و سعی در ارتباط قلبی با این ذکرها.

توضیح: مطابق توضیح بند ٨ از قدم یازدهم.

٨- کنترل و تمرکز فکر هر روز از ١٥ تا ٣٠ دقیقه در خود به خدا و سعی در ایجاد و افزایش حالت حضور قلب در محضر خدا و دائمی کردن آن و استغفار در صورت عدم حضور قلب. در این قدم در زمان عبادت و ذکر و در بعضی از مواقع دیگر هنگام کار‌های معمولی، باید حالت حضور قلب در محضر خدا داشته باشد و به این موضوع علاقه‌مند باشد و به این نتیجه برسد که تمام سعادت و آرامش او با این موضوع به دست می‌آید. بنابراین باید به افزایش این حالت بسیار اشتیاق داشته باشد.

توضیح: روش یافتن تمرکز بر نور الهی در خود در بخش «روش عملی رسیدن به حضور قلب» بیان شده است. فرد باید در این قدم و قدم بعد هر روز حدود نیم ساعت توجه و تمرکز به خدا در درون خود داشته باشد. با این کار ذهن و قلب خود را آماده می­کند تا دائم حالت حضور قلب داشته باشد. بنابراین بعد از اقداماتی که در قدم‌های قبل در ارتباط با حضور قلب انجام داده در این قدم باید حالت حضور قلب را در خود ایجاد کرده و دائم در حال افزایش آن باشد و در صورت عدم حضور قلب، استغفار کرده و با تضرع و سختگیری بر خود و توجه عمیق به حقایق اسماء و صفات الهی سعی کند حضور قلب خود را دائمی نماید.

٩- پیدا کردن دوستان مثبت و الهی جهت برقراری ارتباط الهی با ایشان و سعی در جهت رشد الهی با دوستان مثبتی که به مسائل معنوی توجه خاص دارند.

توضیح: مطابق توضیح بند ١٠ از قدم یازدهم.

تذکر: این بند در تمام قدم‌های بعد باید به همین شکل انجام شود. بنابراین این بند در قدم‌های بعد ذکر نمی‌شود.

١٠- توجه ذهنی به امور مثبت و خالی کردن ذهن از امور منفی به طور کامل و توبه و تنبیه در صورت ابتلا. توجه برای پیدا کردن وسوسه‌‌های شیطان در درون خود و عمل کردن برخلاف توصیه‌‌های آن.

توضیح: مطابق توضیح بند ١١ از قدم یازدهم.

١١- برقراری ارتباط عمیق‌‌تر و نزدیک‌‌تر با یکی از اولیاء خدا.

توضیح: کسی که خودسازی می‌کند چنانچه یکی از اولیاء خدا را پیدا کند به گنجی رسیده که باید از آن بهره‌‌های زیادی ببرد و او را به راحتی از دست ندهد؛ چراکه در رشد الهیِ انسان چنین کسانی بسیار مؤثر بوده و مشکلات عملی، فکری و قلبی انسان را می‌توانند حل کنند. تا این قدم فرد باید یکی از اولیاء خدا را یافته و سعی کند هر چه می‌تواند ارتباط خود را با او قوی‌‌تر کند؛ به دیدار او اکتفا نکرده و ارتباط نزدیک‌تری با او برقرار کند و در زمینه‌‌های مختلف از او راهنمایی بگیرد. با توجه به اثر زیاد چنین افرادی بر انسان، فرد باید در انتخاب خود بسیار دقت کند تا با انتخاب غلط، به طور ناخواسته دچار توصیه‌‌ها و راهنمایی‌های اشتباه نشود.

تذکر: این بند در تمام قدم‌های بعد باید به همین شکل انجام شود. بنابراین این بند در قدم‌های بعد ذکر نمی‌شود.

١٢- شناخت ارتباط حقیقت انسان با خدا و حقایق توحیدی. همچنین باید حقایق توحیدی و اسماء الهی را تنها جریان جاری در عالم و وجود خود دانسته و هیچ‌چیز و قاعده‌ای را در عالم، خارج از آن نداند و به این جریان، انس و محبت شدیدی داشته و به جریان این اسماء در زندگی خود توجه داشته باشد. همچنین باید سعی کند ارتباط قلبی با اسماء الهی و ذکر‌ها داشته و به محبت خدا به واسطه اسماء الهی در وجود خود توجه کند. در این قدم فرد باید خدا را حداقل به اندازه خود دوست داشته باشد.

توضیح: در این قدم فرد باید پس از آموختن موضوعات توحیدی در قدم‌های قبل و شناخت اسماء و صفات الهی و اسم اعظم الله، ارتباط حقیقت خود با خدا و حقایق توحیدی را بشناسد. پس از اقداماتی که در قدم‌های قبل در ارتباط با حقایق توحیدی و اسماء الهی انجام داد در این قدم باید حقایق توحیدی و اسماء الهی را تنها جریان جاری در عالم و وجود خود دانسته و هیچ‌چیز و قاعده‌ای را در عالم، خارج از این موضوع نداند و تمام حالات خود را در این جریان حس کند و با این جریان انس و محبت شدیدی داشته باشد. در صورتی می‌تواند این حقایق را با وجود خود منطبق ببیند که با اقدام به اعمال قدم‌های قبل معنویتی به دست آورده و شناخت عمیقی نسبت به این حقایق پیدا کرده باشد. برای فهم بیشتر محبت میان خـود و خـدا، مطالب بخش «محبت خدا و روش افزایش آن» مطالعه شود.

قدم سیزدهم: از بین بردن همه ریشه‌‌های رذایل اخلاق و از بین بردن همه ابعاد عُجب در قلب

قدم سیزدهم، قدم از بین رفتن همه ریشه‌‌های رذایل اخلاق در قلب و از بین رفتن همه ابعاد عُجب در قلب می‌باشد. در این قدم همه محبت‌های غیر الهی از بین رفته و محبت عاشقانه نسبت به خدا در قلب فرد برقرار می‌شود. این قدم در پنج مرحله عملی خروج از ظلمت، در مرحله چهارم که «از بین بردن همه رذایل اخلاق، عُجب و محبت‌های غیر الهی در قلب» است می‌باشد. تمرکز فکری فرد در این قدم، انس و عشق به خداست.

وقتی فرد این قدم را کامل کند، هیچ محبت غیر الهی در قلب او جایی نداشته و با اسماء الهی ارتباط قلبی برقرار کرده و شیفته آنها می‌شود و متوجه می‌شود که این اسماء الهی هستند که عالم را اداره می‌کنند. ارتباط ذاتی میان خود و خدا را فهمیده و حالت انس عمیقی نسبت به خدا پیدا می‌کند و ارتباط قلبی او با خدا دائمی می‌شود.

در این قدم فرد باید مطابق مطالب بخش «روش از بین بردن تتمه محبت‌‌های غیر الهی در قلب» اقدام به از بین بردن کامل محبت‌های غیر الهی حتی در ابعاد مخفی و پنهان آن کند. در این قدم چنانچه محبت غیر الهی در خود یافت باید با استغفار و تضرع سعی در از بین بردن آنها نماید. همان طور که گفته شد بین محبت‌ها و خصوصیات اخلاقی ارتباط وجود دارد یعنی هرچه عیب‌های اخلاقی از درون فرد پاک شوند محبت‌های باطل نیز از درون او پاک می‌شوند. بنابراین از بین نرفتن تمام محبت‌های باطل نشانه این است که عیب‌های اخلاقی نیز به طور کامل از بین نرفته‌اند. چنانچه چیزی از محبت غیر خدا در قلب فرد باقی مانده باشد باید به قدری در این قدم باقی بماند که این محبت‌ها به طور کامل از بین بروند.

در این قدم باید با توجه به شناختی که نسبت به حقیقت خود پیدا کرده خود را از ماده بر‌تر دانسته و با توجه به اینکه محبت به عالم ماده در تمام بخش‌های آن در وجود او کم شده به این ادراک برسد که وجود او غیر از ماده است و حقیقت او چیز دیگری است که انطباقی میان او و ماده نیست. بنابراین حالت بی‌میلی شدیدی در خود نسبت به ماده حس کرده و از مشغول بودن به ماده در صورتی که در جهت خدا نباشد احساس پستی و ظلمت کند.

در این قدم باید به اسماء الهی جاری در وجود خود و اینکه این اسماء، ظهورات خداوند در وجود فرد هستند توجه داشته و به ارتباط فضائل اخلاق خود با اسماء الهی جهت استقرار کامل محبت خدا در قلب خود توجه داشته باشد. محبت به خدا در حد انس، عشق و سرمستی در او باید به وجود آید و فقط محبت خدا قلب او را پُر کرده باشد و اگر چیز دیگری را دوست دارد فقط در راستای محبت خدا باشد.

پس از ارتباطی که فرد در قدم‌های قبل با ائمه (ع) پیدا کرد در این قدم باید آنها را مرکز هدایت و اداره عالم دانسته و انس و محبت شدیدی نسبت به ایشان داشته و خود را از ایشان و جزو شیعیان ایشان حس کند و حرارتی از ایشان در خود احساس کند که باعث حالت شیفتگی شدید و سرمستی نسبت به آنها شود. همچنین باید به دستورات آنها با تمام وجود عمل می‌کند. برای توضیح بیشتر این مطالب، به بخش «هدایت، تعالی و ارتباط با ائمه (ع)» و «از بین رفتن همه رذایل با استقرار ائمه (ع) در وجود انسان» مراجعه شود. در این قدم فرد باید سعی کند تمام وجودش از ائمه (ع) پر شود.

زمانی فرد این قدم را کامل کرده و می‌تواند وارد قدم بعد شود که مطالب بالا را در خود پیاده کرده و بند‌های زیر را به طور کامل انجام دهد و همواره در حالت حضور قلب باشد و تمام رذایل اخلاق را از وجود خود ریشه‌کن کرده و فقط محبت خدا در قلب او باشد. چیز‌های دیگر را فقط در راستای خدا دوست داشته و آتش عشق خدا در درون او زنده شده و از خدا حرارتی در وجودش ایجاد شود که تمام کارهایش را با جذابیت و کششی که از محبت خدا در درون خود حس می‌کند انجام دهد.

چنانچه دقت شود در این قدم بیشتر، اقدامات فکری و قلبی تغییر کرده‌ است؛ چراکه اعمال فرد تا این مرحله کامل شده و دائم باید تلاش کند محتوای اعمال را قوی‌‌تر کرده و الهی‌‌تر کند؛ بنابراین در این قدم ظاهر اعمال مانند قدم قبل است اما باید با ارتباط و انس بیشتری نسبت به خدا انجام شوند.

١- خواندن همه نماز‌های واجب در اول وقت و سعی در خواندن همه نماز‌های واجب به جماعت. توجه به حقایق توحیدی و توجه به ارتباط ذاتی خود با خدا و داشتن حالت انس عمیق نسبت به خدا در تمام نماز‌ها و داشتن حالت انس با خدا در نماز‌های نافله.

توضیح: مطابق توضیح بند ١ از قدم دوازدهم.

٢- خواندن نماز شب در هر شب به مدت یک ساعت و خواندن بعضی از نماز‌های مستحبی نماز‌های واجب و داشتن حالت انس با خدا هنگام خواندن نماز‌های مستحبی.

توضیح: نافله‌‌های نماز‌های واجب را به مقداری که تمایل داشت باید انجام دهد اما باید نسبت به قدم قبل مقدار نافله‌‌ها را افزایش دهد. تمایل داشتن به خواندن نماز‌های مستحبی ملاکی است بر اینکه فرد چه مقدار از نظر معنوی رشد کرده است. یعنی هر چقدر فرد به قدم‌های بالاتر می‌رسد باید به همان اندازه در خواندن نمازها مشتاق‌‌تر شود.

٣- تفکر در مورد احادیث، رفتار‌ و شخصیت ائمه (ع) و شناخت جایگاه ایشان در عوالم مختلف.

توضیح: مطابق توضیح بند ٥ از قدم یازدهم.

٤- از بین بردن همه عیب‌های اخلاقی و عجب در عمل، ذهن و قلب با برخلاف اقتضائات آنها عمل کردن و توبه و تنبیه و تضرع شدید جهت از بین بردن عیب‌های اخلاقی و عجب و آثار آن در صورت ابتلا.

توضیح: در این قدم در ادامه قدم قبل باید علاوه بر بخش‌های عمل و ذهن، در بخش قلب نیز با عیب‌های اخلاقی مبارزه کند. چنانچه در این قدم به عیوب اخلاقی یا عجب مبتلا شود باید به قدری در توبه و تنبیه و تضرع بر خود سخت‌گیری کند تا مطمئن شود دیگر حتی در حالات ظریف و پنهان آنها مبتلا نمی‌شود. بنابراین در این قدم فرد باید سعی کند همه عیب‌های اخلاقی و عجب را در تمام ابعاد عملی، ذهنی و قلبی از بین ببرد.

٥- گفتن ذکر‌های عمومی بعد از نماز و ذکر صلوات و ذکر استغفار به قدری که در شبانه روز می‌تواند انجام دهد و اذکار عمومی دیگری که طی مطالعات آشنا شده و برای خود مفید می‌داند و گفتن ذکر یونسیه ٣٠٠ تا ٤٠٠ بار بعد از نماز عشاء. همچنین گفتن بسم الله الرحمن الرحیم در ابتدای هر کار. یادگیری محتوی و حقیقت ذکر‌ها و توجه به معنی و حقیقت اسماء الهی که در ذکر‌ها وجود دارند و توجه به جریان این اسماء در زندگی انسان و ارتباط این اسماء با وجود خود و سعی در ارتباط قلبی با این ذکرها.

توضیح: مطابق توضیح بند ٨ از قدم یازدهم.

٦- کنترل و تمرکز فکر هر روز حدود ٣٠ دقیقه در خود به خدا و ایجاد و افزایش حالت حضور قلب در محضر خدا و استغفار در صورت عدم حضور قلب و سعی در دائمی کردن آن. فرد باید در این قدم حالت حضور قلب در محضر خدا را به طور دائم داشته باشد و اگر توجه به غیر خدا، قلب او را به خود مشغول کرد حالت کدورت داشته و حالت پشیمانی و توبه به او دست دهد و بلافاصله حالت حضور قلب را برقرار کند.

توضیح: پس از اقداماتی که در قدم‌های قبل در ارتباط با حضور قلب انجام داد حالت حضور قلب فرد در این قدم باید افزایش یافته و تمام بخش‌های زندگی‌اش را در بر بگیرد و حالت اشتیاق بیشتری در ارتباط با خدا داشته باشد. وقتی فرد حالت حضور قلب دارد قلب او مشغول به خداست و نور خدا را در جان خود با آرامش و عقلانیتی که دارد احساس می‌کند. بنابراین حضور قلب مخالفتی با این موضوع ندارد که بدن و فکر او به کار‌های معمولی که باید انجام دهد مشغول باشند.

٧- توجه ذهنی به امور مثبت و خالی کردن ذهن از امور منفی به طور کامل و توبه و تنبیه در صورت ابتلا. توجه برای پیدا کردن وسوسه‌‌های شیطان در درون خود و عمل کردن برخلاف توصیه‌‌های او.

توضیح: با توجه به توضیح بند ١١ از قدم یازدهم و اقدامات صورت گرفته، از این قدم به بعد وسوسه‌‌های شیطان نباید اثری بر فرد داشته باشد و شیطان نباید عملاً جایگاهی در درون او داشته باشد. چنانچه فرد در این قدم به این وضعیت نرسد باید در خود دقت کرده و بر خود سختگیری کند و اشکالاتی که باعث اثرپذیری از وسوسه‌‌های شیطان می‌شود را در خود از بین ببرد.

٨- شناخت مراتب توحیدی جاری در عالم و مراحل صعود انسان در این مراتب. همچنین باید حقایق توحیدی و اسماء الهی را تنها جریان جاری در عالم و وجود خود دانسته و هیچ‌چیز و قاعده‌ای را در عالم، خارج از آن نداند و تمام حالات خود را در این جریان حس کند و به این جریان انس و محبت شدیدی داشته باشد. همچنین باید سعی کند ارتباط قلبی با اسماء الهی و ذکر‌ها داشته و به محبت خدا به واسطه اسماء الهی در وجود خود توجه کند. در این قدم فرد باید خدا را حداقل به اندازه خود یا بیشتر از خود دوست داشته باشد.

توضیح: در این قدم فرد باید پس از آموختن موضوعات توحیدی در قدم‌های قبل، مراتب توحیدی جاری در عالم و مراحل صعود انسان در این مراتب را بشناسد. پس از اقداماتی که در قدم‌های قبل در ارتباط با حقایق توحیدی و اسماء الهی انجام داد در این قدم باید حقایق توحیدی و اسماء الهی را تنها جریان جاری در عالم و وجود خود دانسته و هیچ‌چیز و قاعده‌ای را در عالم، خارج از این موضوع نداند و تمام حالات خود را در این جریان حس کند و به این جریان انس و محبت شدیدی داشته باشد. در این قدم فرد باید به ذکر‌ها علاقه‌مند بوده و از این اذکار احساس کشش و تغییری در معنویت خود کند چراکه ذکر حقیقی ذکری است که در قلب جریان پیدا کرده باشد. با توجه به اتفاقاتی که در قدم‌های قبل به وجود می‌آید ذکر فرد و حالت حضور قلب او در این قدم قوی‌‌تر می‌شود. در این قدم با توجه به میزان تأثیر معنوی که از ذکر در فرد به وجود می‌آید باید با حقیقت ذکر‌ها ارتباط برقرار کرده و هنگام ذکر، در آرامش قلبی باشد و در این قدم با ذکر و ارتباط قلبی با خدا، رشدش را کامل‌تر کند. برای توجه به معنا و حقیقت اذکاری که اسماء الهی در آن است باید با ایجاد حالت حضور قلب اقدام به توجه به حقیقت ذکر‌ها نماید و ارتباط خود را با خدا از حالت ظاهری به حالت درونی و قلبی سوق دهد و حالت انس و الفت شدید بلکه سرمستی از خدا در او اتفاق بیافتد و اسماء الهی در جریان زندگی او قرار گیرد به طوری که اثر این اذکار را در متن زندگی خود مشاهده کند. برای فهم بیشتر محبت میان خود و خدا مطالب بخش «محبت خدا و روش افزایش آن» مطالعه شود.

قدم چهاردهم: جریان یافتن خدا در همه ابعاد وجود انسان و استقرار خدا در قلب و آمادگی برای دریافت اسماء و صفات الهی

قدم چهاردهم، قدم جریان یافتن خدا در تمام بخش‌های وجود انسان و استقرار خدا در قلب او و آماده شدن او برای ادراک اسماء و صفات الهی است. در این قدم، فرد از ظلمت خارج شده و به نور اسماء و صفات الهی می‌رسد. این قدم در پنج مرحله عملی خروج از ظلمت، در مرحله پنجم که «خروج از ظلمت و رسیدن به نور» است می‌باشد. تمرکز فکری فرد در این قدم از بین رفتن هر آنچه غیر خداست در قلب او و استقرار کامل خدا در وجود او و حضور قلب دائمی می‌باشد.

در این قدم در ادامه قدم قبل با توجه به شناختی که نسبت به حقیقت خود پیدا کرده و بزرگواری‌هایی که به دست آورده باید خود را از ماده بر‌تر احساس کرده و با توجه به اینکه محبت به عالم ماده در تمام ابعاد و بخش‌های آن در وجود او از بین رفته به این ادراک برسد که وجود او غیر از ماده است و حقیقت او چیز دیگری است که انطباقی میان او و ماده نیست. در این حالت به ماده در صورتی که در جهت خدا نباشد به هیچ عنوان نمی‌پردازد چراکه از این اتفاق احساس پستی و ظلمت شدید می‌کند.

پس از ارتباطی که فرد در قدم‌های قبل با ائمه (ع) پیدا کرده در این قدم باید آنها را واسطه فیض الهی دانسته و بزرگ‌ترین و بر‌ترین قدرت‌های عالم دانسته و احساس نسبت شدید و یکی بودن با ایشان داشته باشد و ایشان را قطب عالم دانسته و همه چیز را بر محور ایشان بداند. همچنین باید حالت انس و الفت شدید و حالت سرمستی نسبت به آنها داشته باشد.

در این قدم باید به اسماء الهی جاری در وجود خود و اینکه این اسماء ظهورات خداوند در وجود او هستند توجه داشته و به ارتباط فضائل اخلاق خود با این اسماء الهی جهت استقرار کامل محبت خدا در قلب خود توجه داشته باشد. محبت به خدا در حد انس، عشق و سرمستی در او وجود داشته و فقط محبت خدا قلب او را پُر کرده باشد و اگر چیز دیگری را دوست دارد فقط در راستای محبت خدا باشد.

زمانی فرد این قدم را کامل می‌کند که تمام ظلمت در او از بین رفته و نور اسماء و صفات الهی در قلب او به وجود آید و همواره حضور در محضر خدا داشته باشد و با کسی غیر از خدا انس و ارتباط قلبی نداشته باشد. همه امور عالم را از مسیر خدا بداند و در همه چیز رنگ خدا را مشاهده کرده و قلب او با غیر خدا ارتباط برقرار نکند. فقط با خدا مأنوس بوده و شیفته و سرمست حقایق توحیدی و اسماء و صفات الهی باشد. احساس یکی بودن با ائمه (ع) داشته و ایشان را قطب عالم بداند و تمام حالات بیان شده در مرحله «خروج از ظلمت و رسیدن به نور» در او به وجود آید.

تفاوت این قدم با قدم قبل این است که در این قدم باید در آنچه در قدم قبل رسیده مستقر شود به این معنی که آنقدر در این حالات باقی بماند تا از ظلمت به طور کامل ر‌ها شده و آماده وارد شدن به عالم نور شود. در این صورت اتفاقاتی از عالم باطن برای او می‌افتد که نباید برای کسی آشکار شود. در قدم قبل وجود فرد از هر آنچه غیر خداست کاملاً خالی شده و در این قدم آثار و زمینه‌‌های نور الهی را در خود مشاهده می‌کند تا به مرور زمان و با پای بند بودن به اقدامات این قدم و با راهنمایی‌‌های فردِ باطن بینِ خبیر و با ادراک خود از حالات نورانی، وارد عالم نور شده و در مراتب بالاتر، سلسله مراتب صعود در حقایق نورانی را آغاز کند.

زمانی فرد این قدم را کامل می‌کند که موضوعات بالا را در خود پیاده کرده و بند‌های زیر را به طور کامل انجام دهد. در این قدم بیشتر، تغییرات محتوایی اتفاق می‌افتد تا از ظلمت خارج شده و به نور برسد.

١- خواندن همه نماز‌های واجب در اول وقت و سعی در خواندن همه نماز‌های واجب به جماعت. توجه به حقایق توحیدی و توجه به ارتباط ذاتی خود با خدا و داشتن حالت انس عمیق نسبت به خدا در تمام نماز‌ها و داشتن حالت انس شدید با خدا در نماز‌های نافله.

توضیح: مطابق توضیح بند ١ از قدم دوازدهم.

٢- خواندن نماز شب در هر شب به مدت حداقل یک ساعت و خواندن بسیاری از نماز‌های مستحبی نماز‌های واجب و داشتن حالت انس با خدا هنگام خواندن نماز‌های مستحبی.

توضیح: در این قدم باید سعی کند تمام نماز‌های مستحبی نماز‌های واجب را بخواند. تمایل داشتن به خواندن نماز‌های نافله ملاکی بر رشد معنوی فرد است.

٣- تفکر در مورد احادیث، رفتار و شخصیت ائمه (ع) و شناخت جایگاه و ارتباط حقیقت ائمه (ع) با خدا.

توضیح: مطابق توضیح بند ٥ از قدم یازدهم.

٤- از بین بردن همه عیب‌های اخلاقی و عجب در عمل، ذهن و قلب با برخلاف اقتضائات آنها عمل کردن و توبه و تنبیه و تضرع شدید جهت از بین بردن عیب‌های اخلاقی و عجب و آثار آن در صورت ابتلا.

توضیح: مطابق توضیح بند ٤ از قدم سیزدهم.

٥- گفتن ذکر‌های عمومی بعد از نماز و ذکر صلوات و ذکر استغفار به قدری که در شبانه روز می‌تواند انجام دهد و اذکار عمومی دیگری که طی مطالعات آشنا شده و برای خود مفید می‌داند و گفتن ذکر یونسیه ٤٠٠ بار بعد از نماز عشاء. همچنین گفتن بسم الله الرحمن الرحیم در ابتدای هر کار. یادگیری محتوی و حقیقت ذکر‌ها و توجه به معنی و حقیقت اسماء الهی که در ذکر‌ها وجود دارند و توجه به جریان این اسماء در زندگی انسان و ارتباط این اسماء با وجود خود و سعی در ارتباط قلبی با این ذکرها.

توضیح: مطابق توضیح بند ٨ از قدم یازدهم.

٦- ایجاد و افزایش حالت حضور قلب در محضر خدا و استغفار و تنبیه و تضرع شدید در صورت عدم حضور قلب. در این قدم باید حضور قلب در فرد دائمی شده و مرتباً خود را در محضر خدا احساس کند. این موضوع نباید مانع از ارتباط او با عالم ماده و مردم ‌شود.

توضیح: پس از اقداماتی که در قدم‌های قبل در ارتباط با خدا و حضور قلب انجام داد در این قدم باید حالت حضور قلب فرد افزایش یافته و تمام بخش‌های زندگی او را در بر بگیرد و حالت اشتیاق بیشتری در ارتباط با خدا داشته باشد و در صورت عدم حضور قلب، استغفار کرده و با تضرع و سختگیری، این حالت را در خود دائمی کند. برای حضور قلب دائمی، فرد باید دارای توجه عمیق به حقایق اسماء و صفات الهی و توجه به توحید و نظام توحیدی عالم و توجه به نوع ارتباط خود با خدا در ساختار توحیدی عالم باشد. بدون حضور قلبِ دائمی، فرد نمی‌تواند به بسیاری از حالاتی که در این قدم بیان شده برسد.

٧- توجه ذهنی به امور مثبت و خالی کردن ذهن از امور منفی به طور کامل و توبه و تنبیه در صورت ابتلا. توجه برای پیدا کردن وسوسه‌‌های شیطان در درون خود و عمل کردن برخلاف توصیه‌‌های آن.

توضیح: مطابق توضیح بند ٧ از قدم سیزدهم.

٨- شناخت مقام احدیت و اسم اعظم الله و ارتباط این مقامات با وجود انسان و خدا. همچنین باید در این قدم معرفت کاملی نسبت به محتوی و حقیقت اسماء الهی پیدا کرده و به جریان این اسماء در زندگی خود و ارتباط این اسماء با وجود خود توجه داشته باشد. در این قدم باید به ارتباط خدا و انسان توسط اسماء الهی و به حقایق توحیدی و اسم اعظم الله و به جریان حقایق توحیدی معرفت پیدا کرده و آنها را در وجود خود احساس کند. در این قدم باید حقایق توحیدی و اسماء الهی و خدا را تنها جریان جاری در عالم دانسته و خود را فانی در این جریان بداند.

توضیح: در این قدم فرد باید پس از آموختن موضوعات توحیدی در قدم‌های قبل، مقام احدیت و اسم اعظم الله و ارتباط این مقامات با وجود خود و خدا را بشناسد. در این قدم باید مطابق قدم قبل عمل کرده و در حقایق اسماء الهی و حقایق توحیدی عمیق شود تا بتواند با این مفاهیم ارتباط قلبی برقرار کند. در انتهای این قدم باید محبت خدا تنها محبتی باشد که در قلب فرد جاری است و هیچ محبتی غیر از محبت خدا در قلب او نباشد و باید محبت هر فرد دیگر فقط در راستای محبت خدا در قلب او جاری باشد. در این قدم باید حالت انس، عشق و آرامش شدیدی نسبت به خدا داشته باشد و با جریان توحیدی عالم و اسماء و صفات الهی انس و محبت شدیدی داشته و خدا را از خود نیز بیشتر دوست داشته باشد. فرد در این قدم باید به حالتی برسد که قلب او به طور کامل تحت حاکمیت خدا قرار گیرد؛ در غیر این صورت نمی‌تواند به تمام فضائل و برتری‌های این مرحله برسد.