همسایگان و مجاوران

تمام کسانی که به هر دلیل در مجاورت انسان قرار می‌گیرند مثل همکار، همکلاس، همراه و … مانند همسایه تأثیر زیادی بر انسان دارند و حقوقی مشابه همسایه دارند. این افراد در انتهای همین بخش با عنوان مجاوران مورد بررسی قرار می‌گیرند.

خداوند متعال در قرآن مسلمانان را به رعایت همسایگان دعوت نموده و می‏فرماید «وَ اعْبُدُوا اللّهِ وَ لا تُشرِکوا بِهِ شَیئاً و بِالوالِدَینِ إحساناً وَ بِذِی القُربی و الیَتمی و المَساکِینَ و الجارِ ذِی القُربی وَ الجَارِ الجُنُبِ وَ الصَّاحِبِ بِالجَنبِ وَ ابنِ السَّبیلِ وَ ما مَلَکَت أیمانُکُم إِنَّ اللّهَ لاَ یُحِبُّ مَن کَانَ مُخْتَالاً فَخُورًا»^[1]

یعنی «و خدا را بپرستید و چیزی را با او شریک نگردانید و به پدر و مادر احسان کنید و درباره خویشان و یتیمان و مستمندان و همسایه خود و همسایه بیگانه و همنشین و در راه مانده و بردگان خود نیکی کنید همانا خداوند کسی را که متکبر و فخرفروش است دوست ندارد.» در این آیه خداوند نیکی با همسایه را، خواه فامیل باشد یا بیگانه، سفارش کرده و نیکی به همسایه را در ردیف نیکی به پدر و مادر، یتیمان و … قرار داده است.

امام علی (ع) می‌فرمایند: «حرمتی بالا‌تر از حرمت همنشینی و همسایگی نیست.»^[2] رسول خدا (ص) به قدری بر احترام و نگه دا‌شتن حرمت همسایه تأکید دارند که همسایه را مانند خود انسان دانسته و می‌فرمایند: «همسایه مانند خود انسان است، از هرگونه زیان و گناه باید در امان باشد. احترام همسایه بر انسان، همانند احترام مادرش است.»^[3] ایشان می‌فرمایند: «جبرئیل درباره همسایه آنقدر سفارش می‌کرد که پنداشتم همسایه ارث خواهد برد.»^[4]

جایگاه همسایه و ارتباط صحیح با آنها به قدری اهمیت دارد که پیامبر خدا (ص) می‌فرمایند: «اگر همسایگانت تو را نیکوکار دانستند نیکوکاری و اگر همسایگانت تو را بدکار شمردند بدکاری.»^[5] امام صادق (ع) خوش همسایگی و رعایت حق همسایه را از مکارم اخلاق دانسته و می‌فرمایند: «بزرگواری‌های اخلاق ده چیز است، اگر می‌توانی آنها را داشته باشی داشته باش، … و رعایت حق همسایه.»^[6]

همسایه خوب و همسایه بد

با توجه به شدت اهمیت همسایه باید با همسایگان به خوبی رفتار کرد. امام صادق (ع) می‌فرمایند: «بر شما باد همسایه نیکو بودن که خدای متعال بر آن فرمان داده است.»^[7] پیامبر خدا (ص) نیکی به همسایگان را به دوستی خود و خدا متصل کرده و می‌فرمایند: «اگر می‌خواهید که خدا و پیغمبر، شما را دوست داشته باشند وقتی امانتی به شما سپردند برگردانید و چون سخن گویید راست گویید و با همسایگان خود به نیکی رفتار کنید.»^[8]

رسول خدا (ص) می‌فرمایند: «هر که حق همسایه‌اش را ضایع کند از ما نیست.»^[9] امام صادق (ع) خوب همسایگی را از ایمان دانسته و می‌فرمایند: «همسایه خوبی برای همسایه‌ات باش تا مؤمن باشی.»^[10] امام علی (ع) در مورد حداقل ملاک‌های همسایه خوب می‌فرمایند: «با کسی همسایه شو که از وی در امان باشی و خوبی خود را از تو مضایقه نکند.»^[11]

امام علی (ع) شیعیان حقیقی را مایه برکت همسایگان خود دانسته و می‌فرمایند: «شیعیان ما کسانی هستند که در راه ولایت ما بذل و بخشش می‌کنند، در راه دوستی ما به یکدیگر محبت می‌نمایند، در راه زنده نگه دا‌شتن امر و مکتب ما به دیدار هم می‌روند. چون خشمگین شوند ظلم نمی‌کنند و چون راضی شوند زیاده‌روی نمی‌کنند، برای همسایگان خود مایه برکت‌اند و نسبت به همنشینان خود در صلح و آرامش‌اند.»^[12] پیامبر خدا (ص) در مفهومی عمیق‌تر مسلمان حقیقی را باعث دفع بلا از همسایگان خود دانسته و می‌فرمایند: «خداوند به خاطر مسلمان پارسا بلا را از صد خانه همسایه او دفع می‌کند.»^[13]

رسول خدا (ص) در مورد اثرات خوش همسایگی می‌فرمایند: «صله‌رحم، خوش ‌اخلاقی و خوش همسایگی، شهر‌ها را آباد و عمر‌ها را زیاد می‌کند.»^[14] امام صادق (ع) می‌فرمایند: «خوش همسایگی روزی را زیاد می‌کند.»^[15] امام علی (ع) می‌فرمایند: «کسی که به همسایگان خود نیکی کند خدمتکارانش بسیار شوند.»^[16]

رسول خدا (ص) می‌فرمایند: «خداوند همسایه‌ای را که به همسایه‌اش در نیکی کمک نماید رحمت کند.»^[17] ایشان می‌فرمایند: «هر که بمیرد و سه همسایه داشته باشد که همگی از او راضی باشند آمرزیده می‌شود.»^[18]

همان‌قدر که همسایه خوب مفید و ارزشمند است همسایه بد موجب اذیت و باعث ایجاد مشکلات است. پیامبر خدا (ص) می‌فرمایند: «هر که همسایه‌اش را اذیت کند مرا اذیت کرده و هر که با همسایه‌اش ستیز کند با من ستیز کرده است.»^[19] ایشان در مورد بدی کردن و آزار دادن همسایه می‌فرمایند: «دو کس را خداوند روز قیامت به نظر رحمت نمی‌نگرد، آنکه از خویشاوندان ببُرد و آنکه با همسایه بدی کند.»^[20]

امام باقر (ع) دو موضوع را از مشخصات همسایه بد دانسته و در مورد مشکلاتی که همسایه بد به وجود می‌آورد می‌فرمایند: «همسایه بد اگر نیکی ببیند پنهانش می‌کند و اگر بدی ببیند آن را فاش می‌کند.»^[21] این مشخصات نشانه عدم دوستی و خیرخواه نبودن نسبت به همسایه خود است. امام حسن عسکری (ع) می‌فرمایند: «از بلا‌های کمرشکن، همسایه‌ای است که اگر کردار خوبی را بیند پنهان کند و اگر بد کرداری ببیند آن را فاش کند.»^[22]

امام علی (ع) همسایه بد را سخت‌ترین گرفتاری‌ها دانسته و می‌فرمایند: «همسایه بد، بزرگ‌ترین زیان‌ها و سخت‌ترین گرفتاری‌هاست.»^[23] ایشان بد همسایگی را از حقارت و پستی انسان دانسته و می‌فرمایند: «بد همسایگی و بد کرداری نسبت به نیکان از بزرگ‌ترین پستی‌هاست.»^[24]

پیامبر خدا (ص) می‌فرمایند: «کسی که همسایه از شرش در امان نباشد به بهشت نمی‌رود.»^[25] امام صادق (ع) می‌فرمایند: «از ما نیست کسی که با همسایه‌اش خوش رفتاری نکند.»^[26]

امام رضا (ع) می‌فرمایند: «از ما نیست کسی که همسایه‌اش از شر او در امان نباشد.»^[27] امام صادق (ع) می‌فرمایند: «کسی که از آزار همسایه‌اش خودداری کند، خداوند در روز قیامت از گناهانش درگذرد.»^[28]

روش رفتار صحیح با همسایه

برای اینکه فرد بتواند با همسایگان خود به خوبی رفتار کند لازم است روش رفتار صحیح با آنها را بداند. به دلیل شدت اهمیت موضوع همسایه، روش رفتار صحیح با همسایگان مورد توجه ائمه (ع) قرار داشته و آن را به طور مفصل بیان کرده‌اند.

1- احترام و بزرگداشت: رسول خدا (ص) می‌فرمایند: «حرمت همسایه بر همسایه چون حرمت خون او است.»^[29] ایشان می‌فرمایند: «‌ای علی! همسایه را گرامی بدار اگرچه کافر باشد.»^[30] یکی از روش‌های احترام، جویا شدن از احوال همسایه است. امام علی (ع) می‌فرمایند: «از نشانه‏‌های حُسن همسایگی جویا شدن از احوال همسایه است.»^[31]

2- راز نگهداری و دنبال عیب نبودن: زندگی طولانی افراد در یک مکان به تدریج باعث می‌شود که همسایگان از اسرار و اشکالات یکدیگر با خبر شوند. از طرفی فاش کردن اسرار مردم و عیب‌های آنها کار ناپسندی است. در آیات و روایات تأکید شده مردم نباید در کار دیگران تجسس کنند و دنبال یافتن عیب همدیگر باشند و اگر برحسب اتفاق بر رازی آگاه شدند باید آن را مخفی کنند.

امام سجاد (ع) یکی از خوب همسایگی را رازداری دانسته و می‌فرمایند: «چنانچه بر عیب همسایه‌ات آگاه شدی باید آن را مخفی نگهداری.»^[32] امام علی (ع) می‌فرمایند: «هر که در پی آگاهی از اسرار همسایه‏اش باشد پرده‏اش دریده شود.»^[33]

رسول خدا (ص) می‌فرمایند: «هر که بر خانه همسایه سرک بکشد و به عورت مرد (آنچه پنهان داشته) یا به موی سر زن یا به عضوی از بدنش نگاه کند، حق است که خدا او را به همراه منافقانی که در دنیا در پی کشف اسرار و زشتی‌های مردم هستند در آتش درآورد و از دنیا خارج نشود تا آنکه خدا رسوایش کند و در آخرت زشتی‌اش را برای مردم آشکار سازد.»^[34]

3- آزار نرساندن: رسول خدا (ص) می‌فرمایند: «هر که همسایه‌اش را اذیت کند، خداوند بوی بهشت را بر او حرام می‌کند و جایگاهش دوزخ است که بد جایگاهی است.»^[35] امام صادق (ع) می‌فرمایند: «مؤمن کسی است که همسایه‏اش از بوائق او آسوده باشد، من (ابوحمزه) گفتم: بوائق او چیست؟ فرمود: ستم و آزار او.»^[36] امام علی (ع) می‌فرمایند: «عزیز نگردد کسی که همسایگان خود را خوار (تحقیر) کند.»^[37]

امام صادق (ع) می‌فرمایند: «ملعون است، ملعون است، کسی که همسایه‌اش را اذیت کند.»^[38] به رسول خدا (ص) عرض شد فلان زن روز‌ها روزه می‌گیرد و شب‌ها به نماز می‌ایستد و صدقه می‌دهد اما همسایه خود را با زبانش می‌آزارد؛ حضرت فرمودند «خیری در او نیست او اهل آتش است.»^[39] امام صادق (ع) در مورد فضیلت آزار نرساندن به همسایه می‌فرمایند: «هر که آزار خود را از همسایه بازدارد حق‌تعالی در روز قیامت از گناهان او درگذرد.»^[40]

از طرف دیگر امام کاظم (ع) به کسانی که مورد آزار همسایه قرار می‌گیرند می‌فرمایند: «خوش همسایگی تنها این نیست که آزار نرسانی، بلکه خوش همسایگی این است که در برابر آزار و اذیت همسایه هم صبر داشته باشی.»^[41]

به دلیل کنار هم بودن همسایگان شرایط بیشتری برای مزاحمت آنها وجود دارد. به همین دلیل در روایات تأکید زیادی بر عدم مزاحمت همسایگان نسبت به هم شده است. همه انسان‌ها باید در خانه خود احساس امنیت کنند و کسی نباید با رفتارش احساس آرامش و امنیت را از دیگران بگیرد چرا که‌ امنیت از مهمترین موضوعاتی است که انسان برای زندگی خود به آن احتیاج دارد.

رسول خدا (ص) می‌فرمایند: «هر که با زن همسایه خود زنا کند روز قیامت خدا به او ننگرد و او را پاک نکند و به او گوید با جهنمیان به جهنم برو.»^[42] ایشان می‌فرمایند: «اینکه مرد با ده زن زنا کند گناه آن کمتر است تا با زن همسایه خود زنا کند و اینکه مرد از ده خانه دزدی کند برای او آسان‌تر است تا از خانه همسایه خویش بدزدد.»^[43] یعنی دزدی و زنای با همسایه و هر خطای دیگری نسبت به همسایه نزد خدا عقوبت سخت‌تری دارد.

امام حسن عسگری (ع) می‌فرمایند: مردی به رسول خدا (ص) گفت فلان فرد به حرم (همسر) همسایه خود چشم می‌دوزد و اگر امکان عمل نامشروع دست دهد کوتاهی نمی‌کند. پیامبر خدا (ص) غضبناک شد و فرمودند «او را حاضر کنید.» مردی که در کنار پیامبر بود گفت: یا رسول‌الله! او از پیروان شماست و به علی (ع) عشق می‌ورزد و از دشمنان ما بیزاری می‌جوید. پیامبر خدا (ص) فرمودند «نگو که چنین کسی از شیعیان ماست، او دروغ‌گو است زیرا شیعیان ما آنهایی هستند که همگام با ما و پیرو ما در اعمال باشند.»^[44]

از موضوعات دیگر در آزار رساندن همسایه تصاحب خانه اوست. رسول خدا (ص) می‌فرمایند: «هر که زمین همسایه خود را به قدر یک وجب غاصبانه تصرف کند خداوند متعال در روز قیامت آن را تا هفتمین طبقه زمین چون طوقی از آتش بر گردن او می‌پیچد و او را در اختیار جهنم می‌گذارد.»^[45]

بنابراین امام علی (ع) توصیه می‌فرمایند: «با کسی که از بدی‏اش ایمن باشی و خیرش به تو برسد، همسایگی کن.»^[46] امام صادق (ع) می‌فرمایند: «دعای کسی که همسایه‌اش را نفرین کند، قبول نمی‌شود، در حالی که خداوند برای او این امکان را گذاشته که خانه‌اش را بفروشد و از همسایگی او برود.»^[47] بنابراین هرچند همسایگان انسان می‌توانند او را مورد آزار قرار دهند اما فرد برای گرفتار نشدن به این وضعیت باید هنگام ورود به یک محله از همسایگان آن تحقیق کند و برای نجات از همسایه بد از آن محل برود.

4- خیر رساندن و کمک مالی: رسول خدا (ص) می‌فرمایند: «هر که خیرش را از همسایه خود دریغ کند زمانی که به او احتیاج دارد، خداوند متعال نیز روز قیامت خیرش را از او دریغ کند.»^[48] ایشان می‌فرمایند: «به من ایمان نیاورده است آنکه شب سیر بخوابد و همسایه‌اش گرسنه باشد. به من ایمان نیاورده است آنکه شب پوشیده بخوابد و همسایه‌اش برهنه باشد.»^[49]

امام صادق (ع) می‌فرمایند: «منع نکنید قرض دادن خمیر و نان را و آتش که طلب شده را زیرا این امور باعث زیاد شدن روزی اهل خانه می‌شود همچنین از جمله مکارم اخلاق است.»^[50]

رسول خدا (ص) می‌فرمایند: «هر که آنها (کمک کردن) را از همسایه‌اش دریغ دارد، خدا در روز قیامت خیرش را از او دریغ کند و او را به خود واگذارد و چه بسیار بد است حال کسی که خدا او را به خود واگذاشته باشد و هر که برادر مسلمانش به او محتاج باشد و از او قرض بخواهد و او با وجود اینکه می‌تواند قضای حاجتش را برآورد اما کوتاهی کند و حاجتش را برنیاورد خداوند نسیم بهشت را بر او حرام می‌گرداند.»^[51]

از امام صادق (ع) در مورد همسایگانی که به اموال همسایه خود خسارت می‌زنند در جواب راوی که گفت ما همسایگانی داریم که وقتی وسایلی را به آنها امانت می‌دهیم آن را می‌شکنند و خراب می‌کنند، آیا گناه است به آنها ندهیم؟ فرمودند «در این صورت مانعی ندارد.»^[52]

در حدیث دیگری در مورد فروش خانه رسول خدا (ص) فرمودند «وقتی کسی بخواهد خانه یا ملک خویش را بفروشد باید نخست به همسایه خویش پیشنهاد کند.»^[53]

5- تمام حقوق همسایه: در روایاتی ائمه (ع) حقوق مختلف همسایه را بیان فرموده‌اند. امام سجاد (ع) در این مورد می‌فرمایند: «اما حق همسایه‌ات این است که در غیاب او آبرویش را حفظ کنی و در حضورش او را احترام کنی. اگر به او ظلمی شد کمکش کنی، دنبال عیب‌هایش نباشی، اگر بدی از او دیدی بپوشانی، اگر بدانی نصیحت تو را می‌پذیرد او را در پنهانی نصیحت کنی، در سختی‌ها رهایش نکنی، از لغزشش درگذری، گناهش را ببخشی و با او به خوبی و بزرگواری معاشرت کنی. مگذار دیگران او را بد گویند و بدی‌ها و عیب‌های او را اینجا و آنجا نقل کنند؛ از خیانت به او ممانعت کن و اگر کسی حرف بدی یا سخن زشتی را به او نسبت داد باور نکن. با همسایه‌ات معاشرت نیکو و انسانی داشته باش؛ و لا حول و لا قوه الا بالله.»^[54]

رسول خدا (ص) می‌فرمایند: «حق همسایه آن است که اگر مریض شد عیادتش کنی و اگر مُرد همراه جنازه‏اش بروی و اگر از تو قرض خواست بدهی و اگر حادثه خوشی بر او رخ داد به او تبریک گویی و اگر مصیبتی رخ داد تعزیتش گویی و بنای خود را از بنای او فرا‌تر نبری و جریان باد را بر او نبندی‏.»^[55] یعنی هیچ‌گونه آزار و مشکلی برای او درست نکنی.

امام سجاد (ع) می‌فرمایند: «اما حق همسایه‌ات بر تو زمانی که غائب است حفظ (خانه و اموال) اوست و در موقع حضورش احترام به اوست و وقتی که مظلوم شد وظیفه‌ات یاری کردن اوست.»^[56]

بنابراین در جمع‌بندی کلی می‌توان گفت طبق احادیث و روایات حقوق همسایه موارد زیر هستند:

1- احترام گذاشتن.

2- مهربانی و محبت کردن.

3- آزار نرساندن.

4- تکریم کردن و گرامی داشتن.

5- تجسس نکردن در اسرار او.

6- عیب‌پوشی.

7- همراهی او در خوشی و ناخوشی.

8- گذشتن از خطا و گناه او.

9- یاری هنگام مورد ظلم قرار گرفتن.

10- حافظ منافع او در غیاب او بودن.

11- کمک هنگام گرفتاری.

12- کمک مالی.

همه کسانی که در قالب عنوان‌هایی که با عبارت «هم» آغاز می‌شود بیان می‌گردد مانند همراه، همکار، همکلاس و … به نوعی همسایه انسان هستند و آنچه در مورد همسایه گفته شد در مورد همه آنها که به نحوی در مجاورت و همراهی انسان هستند هم می‌باشد. این افراد با عنوان مجاوران در اینجا مورد بررسی قرار می گیرد.

پانوشت: