فقیر و ارتباط صحیح با آن

بنابراین در احادیث تا آنجا که فقر باعث ضعف انسان است مردود بیان شده و آنجا که باعث رشد و کمال انسان است مثبت بیان شده است. امام صادق (ع) می‌فرمایند: «خداوند زیبایی و خودآرایی را دوست دارد و از فقر و تظاهر به فقر بیزار است.»^[1]

امام علی (ع) می‌فرمایند: «زیان فقر، پسندیده‏‌تر از سرمستی توانگری است.»^[2] امام صادق (ع) می‌فرمایند: «در نجوا‌های خداوند متعال با موسی (ع) آمده است، ‌ای موسی! هرگاه دیدی که فقر روی آورده ‏ بگو خوش آمدی ‌ای بالاپوش صالحان، و هرگاه دیدی که ثروت و توانگری روی آورده ‏ بگو (این به خاطر) گناهی است که کیفرش به سوی من شتافته است.»^[3]

از آنجا که نداری مادی باعث کمتر شدن نگرانی‌های دنیوی انسان می‌شود رسول خدا (ص) می‌فرمایند: «فقر، آسودگی است و توانگری گرفتاری.»^[4] چرا که‌ هر چه ثروت بیشتر شود زحمت نگهداری آن بیشتر شده و نگرانی انسان بیشتر می‌شود.

در فضیلت و آثار فقر رسول خدا (ص) می‌فرمایند: «[با نیکی و کمک به نیازمندان] نزد آنان جایگاهی برای خود بیابید چرا که‌ آنان در روز قیامت مقام و منزلتی [نزد خدا] دارند.»^[5] یعنی جایگاه فقیران در روز قیامت پیش خدا به قدری بالاست که می‌فرمایند: در این دنیا نزد آنها جایگاهی برای خود پیدا کنید تا در آن دنیا از شما دست‌گیری کنند.

امام صادق (ع) می‌فرمایند: «[در روز قیامت] خداوند جل ثناؤه، همچنان که برادری از برادرش پوزش می‏خواهد، از بنده مؤمن نیازمند در دنیای خود، عذر می‏خواهد و می‏فرماید به عزت و جلالم سوگند که من تو را در دنیا از سر خواری‌ات نزد من، محتاج نکردم. اکنون این سرپوش را بردار و ببین به جای دنیا به تو چه داده‏ام؛ پس او سرپوش را برمی‌دارد و می‌گوید با این چیزی که در مقابل فقر من در دنیا اکنون به من دادی مرا چه زیان اگر آنچه را در دنیا از من گرفتی.»^[6]

آنچه از فقرا انتظار می‌رود خویشتن‌داری است که مانع گناه شود و صبری که باعث پایداری آنها شود؛ در این دو صورت فقر، آنها را به رشد و کمال می‌رساند. امام علی (ع) می‌فرمایند: «خویشتن‌داری، زینت فقر است و سپاس‌گزاری زینت غنا و توانگری.»^[7] رسول خدا (ص) می‌فرمایند: «عدالت نیکوست اما از دولتمردان نیکوتر، سخاوت نیکوست اما از ثروتمندان نیکوتر، تقوا نیکوست اما از علما نیکوتر، صبر نیکوست اما از فقرا نیکوتر، توبه نیکوست اما از جوانان نیکو‌تر و حیا نیکوست اما از زنان نیکوتر.»^[8]

امام باقر (ع) پوشاندن حاجت و نیاز خود را برای همه توصیه کرده و می‌فرمایند: «چهار چیز از گنج‌های خیر و نیکی است: پوشاندن حاجت و نیاز خود از دیگران، صدقه مخفیانه، پنهان کردن رنج و ناراحتی و کتمان مصیبت.»^[9]

دیگر مردم باید با فقرا به نوعی رفتار کنند که باعث تحقیر آنها نشده و اگر می‌توانند باعث از بین رفتن فقر آنها شوند. رسول خدا (ص) می‌فرمایند: «هر که مرد یا زن مؤمنی را به سبب تهیدستی یا اندک بودن مال و دارایی‌اش خوار شمارد یا تحقیر کند، خداوند متعال در روز قیامت او را [به خاطر این کار زشتش] شهره و سپس رسوایش سازد.»^[10] امام علی (ع) می‌فرمایند: «به ایتام خود نیکی کنید، فقرا و تهیدستان را مواسات (کمک و یاری) نمایید و نسبت به افراد ضعیف و ناتوان رئوف و مهربان باشید.»^[11]

ایشان می‌فرمایند: «برادران ضعیف (تهیدست) خود را تحقیر نکنید زیرا هر که مؤمنی را حقیر شمارد خداوند عزّوجل میان آن دو در بهشت جمع نکند، مگر اینکه توبه نماید.»^[12] یعنی او را به بهشت نمی‌برد مگر آنکه توبه کند. امام رضا (ع) می‌فرمایند: «هر که به یک مسلمان فقیر طوری سلام دهد که با سلام دادنش بر ثروتمندان متفاوت باشد، خداوند را در روز قیامت به گونه‎ای ملاقات کند که بر او خشمناک است.»^[13]

به امام صادق (ع) گفته شد آیا به فقیری که نمی‌‏دانم مسلمان است غذا بدهم؟ حضرت فرمودند «آری، به کسی که نمی‌‏دانی دوست یا دشمن حق است غذا بده؛ زیرا خداوند می‌‏فرماید: با مردم به نیکی سخن بگویید.^[14] ولی به کسی که با حق دشمنی می‌‏کند و یا به باطلی دعوت می‌کند غذا مده.»^[15]

رسول خدا (ص) هر وقت لباس جدیدی می‌پوشیدند خداوند را سپاس می‌گفتند سپس بینوایی را می‌‏خواستند و لباس قدیمشان را به او می‌دادند و می‌‏فرمودند «مسلمانی که فقط برای رضای خداوند عزّوجل، لباس کهنه خود را به مسلمان فقیری بدهد تا وقتی که آن لباس به تن آن فقیر است در پناه و خیر و ضمانت خداوند است، چه زنده بماند و چه بمیرد.»^[16]

از وظایف دیگر مردم این است که وجوهات واجب خود را بدهند و حق فقرا را از مال خود بپردازند. امام علی (ع) می‌فرمایند: «هیزم جهنم در فردای قیامت، هر بخیلی است که وجوهات و حق فقرا را از مال خود نپردازد و هر عالِمی است که دین خود را به دنیای خود بفروشد.»^[17]

ایشان می‌فرمایند: «همانا خدای سبحان روزی فقرا را در اموال سرمایه‏داران قرار داده است، پس فقیری گرسنه نمی‏ماند جز به کامیابی توانگران و خداوند از آنان درباره گرسنگی گرسنگان خواهد پرسید.»^[18]

بنابراین اگر فقیری فقیر است به این خاطر است که ثروتمندی بیش از آنچه نیاز دارد تحت تصرف خود درآورده و به نیازمند نمی‌دهد. ثروت مازاد بر نیاز انسان امانتی است که باید به دست نیازمندش رسانده شود؛ بنابراین اگر آنها را برای خود نگه دارد در آخرت مورد بازخواست قرار می‌گیرد.

امام صادق (ع) می‌فرمایند: «ثروت از آن خداست و او آن را نزد بندگان خود امانت گذاشته و دستور داده است که از آن در حد متعارف بخورند و بیاشامند و لباس تهیه کنند و ازدواج کنند و برای سواری از آن استفاده کنند و با بقیه آن به مؤمنان نیازمند کمک کنند؛ بنابراین کسی که در هر قسمت از آن از حد معمول تجاوز کرده و بیشتر مصرف کند مرتکب گناه شده است و آنچه زیادی خورده یا آشامیده یا پوشیده یا در امر ازدواج و سواری صرف کرده حرام است.»^[19] معنی اسراف همین است یعنی بیش از نیاز خود چیزی را مصرف کند.