وظایف والدین نسبت به فرزند و نوه

فرزند نتیجه و عصاره وجود انسان و فرزند صالح باعث دل‌گرمی و آرامش انسان است. فرزند جایگاه ویژه‌ای در زندگی انسان دارد چرا که‌ کمک حال انسان و محل محبت و افتخار انسان بوده و باعث گرمی خانواده است.

پیامبر خدا (ص) می‌فرمایند: «فرزند شایسته گلی از گل‏‌های بهشت است.»[1] امام صادق (ع) می‌فرمایند: «پسران نعمت‏‌اند و دختران حسنه.»[2] امام صادق (ع) می‌فرمایند: «خداوند بر بنده خود به خاطر شدت محبت به فرزندش رحم می‌‏کند.»[3] امام علی (ع) می‌فرمایند: «فرزند بد، آبرو و شرف خانواده را از بین می‌برد و باعث ننگ و رسوایی پیشینیان خود می‌شود.»[4]

رسول خدا (ص) ‏می‌فرمایند: «از خوشبختی مرد مسلمان داشتن همسری شایسته، خانه‌ای بزرگ، وسیله‌ای راحت برای سواری و فرزندی خوب است.»[5] ایشان می‌فرمایند: «هیچ یک از مسلمانان را کوچک و ناچیز نشمارید که خردسالان مسلمین هم در پیشگاه خدا بزرگ‌اند.»[6]

علاوه بر اهمیت فرزند، در روایات به فرزند دختر اهمیت خاصی داده شده است. رسول خدا (ص) می‌فرمایند: «خداوند متعال بر دختران مهربان‏‌تر است تا پسران.»[7] ایشان می‌فرمایند: «دختران را بد ندانید؛ زیرا آنها مونس‌های گرانبهایی هستند.»[8] همچنین می‌فرمایند: «این دختران‌اند که دلسوز و مددکار و با برکت‌اند.»[9] ایشان می‌فرمایند: «دختران چه فرزندان خوبی هستند؛ با لطافت و مهربان، آماده به خدمت‏رسانی، یار و غمخوار و با برکت و پاکیزه کننده.»[10]

امام صادق (ع) می‌فرمایند: «پسران نعمت‏‌اند و دختران خوبی؛ خداوند از نعمت‏‌ها سؤال می‌‏کند و به خوبی‏‌ها پاداش می‌دهد.»[11] پیامبر خدا (ص) می‌فرمایند: «رحمت خدا بر پدری که دارای دخترانی است؛ دختران با برکت و دوست داشتنی‌اند و پسران مژده آورند. دختران باقیات الصالحات‌اند.»[12] یعنی دختران باعث اجر آخرتی برای انسان هستند و پس از مرگ والدین هم به خاطر بزرگ کردن آنها تا وقتی دختران هنوز زنده‌اند به پدر و مادر پاداش داده می شود.

رسول خدا (ص) می‌فرمایند: «هر که دختری داشته باشد و خوب تربیتش کند و او را به خوبی دانش بیاموزد و از نعمت‌هایی که خداوند به او (پدر دختر) عطا کرده به فراوانی بهره‌مندش سازد، آن دختر، سپر و پوشش پدر در برابر آتش دوزخ خواهد بود.»[13] ایشان می‌فرمایند: «هر که برایش دختر به دنیا آید و او را اذیّت نکند و حقیرش نشمارد و فرزندان یعنی پسران خود را بر او ترجیح ندهد، خداوند به واسطه آن دختر او را به بهشت می‌برد.»[14]

رسول خدا (ص) می‌فرمایند: «چه خوب فرزندانی هستند دخترانِ با حیا. هر که یکی از آنها را داشته باشد خداوند آن دختر را برای او مانعی در برابر آتش دوزخ قرار می‌دهد.»[15] ایشان می‌فرمایند: «کسی که یک دختر دارد اجر او از هزار حج و هزار جهاد و هزار قربانی و هزار مهمانی بیشتر است.»[16] همچنین می‌فرمایند: «هیچ خانه‌ای نیست که در آن دخترانی باشد مگر آنکه هر روز دوازده برکت و رحمت از آسمان بر آن نازل می‌شود، و دائم مورد زیارت ملائکه قرار دارد، برای پدرشان هر روز و شب ثواب یک سال عبادت می‌نویسند.»[17]

مردی در خدمت پیامبر خدا (ص) بود که خبر به دنیا آمدن فرزندش را به او دادند. رنگش دگرگون شد. پیامبر خدا (ص) فرمودند «تو را چه شد؟» عرض کرد؛ خیر است. پیامبر خدا (ص) فرمود بگو. عرض کرد؛ وقتی از خانه بیرون آمدم همسرم درد زایمان داشت و حالا برایم خبر آوردند که دختر زاییده است. پیامبر خدا (ص) فرمود «سنگینی‌اش بر روی زمین است و سایه‌بانش آسمان و روزی دهنده‌اش خدا و او یک دسته گل است که تو او را می‌بویی.»[18]

رسول خدا (ص) می‌فرمایند: «هر که فرزندش را ببوسد خداوند عزّوجل برای او ثواب می‌نویسد و هر که او را شاد کند خداوند روز قیامت او را شاد کند و هر که قرآن به او بیاموزد پدر و مادرش دعوت می‌شوند و دو لباس بر آنان پوشیده می‌شود که از نور آنها چهره‏‌های بهشتیان نورانی می‌‏گردد.»[19] امام صادق (ع) می‌فرمایند: «خداوند عزّوجل انسان را برای محبت بسیار به فرزندانش مورد رحمت خود قرار می‌‏دهد.»[20]

رسول خدا (ص) می‌فرمایند: «فرزندان خود را گرامی بدارید و آنها را خوب تربیت کنید تا خداوند شما را بیامرزد.»[21] همچنین ایشان فرمودند «پدری که با مهر و محبت به فرزند خود می‌نگرد و با نگاه گرم و پر عطوفت خویش او را شاد می‌کند، خداوند به آن پدر در مقابل این عمل اجر یک بنده آزاد کردن می‌دهد.»[22]

رسول خدا (ص) فرمودند «عیسی (ع) به قبری گذشت که صاحبش را عذاب می‌کردند. سال بعد از کنار همان قبر گذشت صاحبش را عذاب نمی‌کردند. از آن حال از پروردگار خود سؤال کرد؛ به او وحی رسید که در این سال فرزند شایسته او به حد بلوغ رسید و راهی را اصلاح کرد و یتیمی را جا داد و به این دلیل او را به خاطر کار خوب فرزندش بخشیدم. پس حضرت فرمودند: میراثی که برای خدا از بنده می‌ماند فرزندی است که بعد از او عبادت خدا کند.»[23]

وظایف والدین نسبت به فرزند

آنچه در احادیث و روایات در مورد وظایف والدین نسبت به فرزند آمده موضوعات بسیاری است اما بر محبت و مهرورزی، تربیت، روزی حلال، ازدواج و شغل مناسب تأکید بیشتری شده است. در این بخش از کتاب علاوه بر این موضوعات با توجه به اهمیت تربیت، روش‌های آن نیز ارائه شده است.

امام سجاد (ع) وظیفه بزرگ‌ترها نسبت به کوچک‌ترها را بیان کرده و می‌فرمایند: «اما حق کوچک‌تر به بزرگ‌تر آن است که نسبت به او مهربان بوده در تربیت و تعلیم او بکوشد؛ خطاهایش را نادیده گرفته عیبش را بپوشاند؛ با او به مدارا رفتار نموده و در مشکلات کمکش کند و اگر به خاطر کم سنی و جوانی اعمال و حرکات نابخردانه از او سر زند آن را بپوشاند زیرا [پوشاندن خطا] سبب توبه او خواهد شد و با او ستیز و دشمنی نکند که مانع رشد او می‌شود.»[24]

پس از تعیین وظایف بزرگ‌ترها نسبت به کوچک‌ترها، وظیفه والدین نسبت به فرزند را بیان فرموده‌اند. امام سجاد (ع) می‌فرمایند: «حق فرزندت بر تو این است که بدانی وجود او از توست و نیک و بد‌های او در این دنیا وابسته به توست، بدانی که در حکومت پدری و سرپرستی او مؤاخذ و مسئولی. موظفی فرزندت را با آداب و اخلاق پسندیده پرورش دهی، او را به خداوند بزرگ راهنمایی کنی و در اطاعت و بندگی پروردگار یاری‌اش نمایی و به رفتار خود در تربیت فرزندت توجه کنی. پدری باشی که به مسئولیت خویش آگاه است، می‌داند اگر نسبت به فرزند خود نیکی کند در پیشگاه خداوند اجر و پاداش دارد و اگر درباره او بدی کند مستحق مجازات و کیفر خواهد بود و هیچ نیرو و توانی جز به خداوند نیست.»[25]

محبت و مهرورزی

فرزند در دوره کودکی و نوجوانی تشنه محبت والدین خود است. فرزندی که در کانون مهر و محبت والدین خود پرورش یافته است دارای آرامش روانی، امنیت خاطر، اعتماد به نفس و خودداری از انحرافات است و بهتر می‌تواند با مشکلات و حوادث دشوار دوره بلوغ و تغییرات جسمی و روانی روبهرو شده و با آرامش و اطمینان وارد اجتماع شود. ارتباط عاطفی با فرزند موجب می‌شود که او با والدین خود صمیمی بوده، به آنان اعتماد کند و به رشد و تعالی بیشتری برسد.

محبت اساس موفقیت خانواده و از مؤثر‌ترین روش‌های تربیتی است که در فرهنگ اسلامی به آن توجه خاصی شده است. اسلام دستور داده که پدر و مادر باید با محور محبت، فرزندان خود را تربیت کنند. چنانچه در سیره ائمه (ع) و رسول خدا (ص) دقت شود محبت زیاد آنها به فرزند مشاهده می‌شود. آنها به فرزندان به خاطر پاکی که دارند و مورد محبت و توجه خدا هستند و برای اینکه این محبت باعث رشد و تربیت بهتر آنان است محبت می‌کردند.

رسول خدا (ص) می‌فرمایند: « کودکان را دوست بدارید و به آنان مهربانی کنید و هرگاه به آنها وعده دادید وفا کنید زیرا آنها شما را روزی دهنده خود می‌دانند.»[26] امام صادق (ع) می‌فرمایند: «بدون تردید، خداوند بر بنده خود به خاطر شدّت محبت به فرزندش رحم می‏کند.»[27] و از وصایای حضرت امام علی (ع) این است که «در خانواده خود به کودکان با عطوفت و مهربان باش و بزرگ‌ترها را احترام کن.»[28]

در موضوع محبت به فرزند نکاتی مورد نظر ائمه (ع) است که باید به آنها دقت شود؛ از جمله اینکه باید عدالت را میان آنها رعایت کرد و به یک فرزند بیش از دیگری نباید محبت کرد تا مانع حسادت و مشکلات شود. امام صادق (ع) می‌فرمایند: «عدالت را بین فرزندانتان رعایت کنید، همان‌طور که دوست دارید آنها در نیکی و اظهار مهربانی بین شما به عدالت رفتار کنند.»[29] ممکن است پدر یا مادر یکی از فرزندان خود را بیش از دیگری دوست داشته باشد. آنان باید این دوست داشتن بیشتر را در رفتار خود نشان نداده و در درون خود نگهدارند و در ظاهر با همه آنها به یک شکل رفتار کنند.

موضوع دیگر اینکه والدین نباید به خاطر شدت محبت به فرزند، به گناه و معصیت گرفتار شوند. پیامبر خدا (ص) خطاب به عبدالله بن مسعود فرمودند «‌ ای ابن مسعود! دلسوزی نسبت به خانواده و فرزندانت نباید تو را به نافرمانی‌های خدا و حرام وادار سازد؛ چرا که‌ خداوند متعال می‌فرماید[30]: قیامت روزی است که نه مال سود می‌دهد و نه فرزندان مگر کسی که با دلی سالم، نزد خدا آید.»[31]

روزی حلال

در احادیث و روایات به موضوع روزی حلال اهمیت خاصی داده شده و یکی از وظایف مهم نان‌آور خانه را آوردن روزی حلال دانسته‌اند. روزی حرام باعث بد تربیت شدن فرزندان و آماده شدن آنها به گناه و انحراف است. رسول خدا (ص) می‌فرمایند: «حق فرزند بر پدر آن است که نوشتن و شنا کردن و تیراندازی به او بیاموزد و جز روزی پاک (حلال) برای او مهیا نکند و همین که بالغ شد او را به ازدواج برساند.»[32] در موضوع روزی حلال احادیث بسیاری وجود دارد که تعدادی از آنها در همین فصل از کتاب در تحت عنوان «صاحبان مال» بیان شده است.

اشتغال به شغلی مناسب

یکی از وظایفی که ائمه (ع) در ارتباط با فرزند بیان فرموده‌اند مشغول کردن فرزند به کاری مناسب است. وقتی فرزند به حدی رسید که می‌توانست شغلی داشته باشد بر عهده والدین است به او در داشتن کاری مناسب کمک کرده و تلاش کنند او را مشغول به شغلی مناسب نمایند.

مردی به رسول خدا (ص) عرض کرد حق این فرزند بر من چیست؟ رسول خدا (ص) فرمودند «حق فرزند به پدرش این است که برای او نام خوب انتخاب کند، در ادب و تربیتش بکوشد و او را به کار شایسته‌ای بگمارد.»[33]

ازدواج

از جمله وظایفی که والدین برای فرزندان خود دارند به ازدواج رساندن فرزندان زمانی که موقع ازدواجشان فرا می‌رسد است. زمانی فرزند آماده ازدواج می‌شود که به بلوغ جنسی و بلوغ اجتماعی برسد تا نسبت به خانواده و همسر فهم درستی پیدا کرده باشد. والدین باید تلاش کنند تا فرزندشان فهم درستی از جامعه و خانواده و رفتار صحیح با همسر را پیدا کرده و وظایف خود را در مقابل آنها بداند.

علاوه بر تربیت صحیح، والدین باید به اندازه‌ای که می‌توانند زمینه‌ها و مقدمات مادی ازدواج را برای فرزند خود فراهم کنند. رسول خدا (ص) می‌فرمایند: «از حقوقی که فرزند به پدر خود دارد سه چیز است: اسم نیکو برای او انتخاب کند، نوشتن به او بیاموزد و وقتی به حد بلوغ رسید وسایل ازدواجش را فراهم آورد.»[34] ایشان می‌فرمایند: «هر که فرزندش به سن ازدواج برسد و توانایی مالی داشته باشد که او را همسر دهد و ندهد و از آن فرزند خطایی سر زند، گناه آن بر اوست.»[35] یعنی چنین پدری در گناه فرزند خود شریک است. همچنین در حدیثی که تحت عنوان «روزی حلال» در بالا مطرح شد از وظایف حقوق فرزند بر پدر، به ازدواج رساندن او بیان شده است.

چنانچه دقت شود هر کاری که باعث سر و سامان پیدا کردن فرزندان می‌شود در صورتی که در توان والدین باشد به عهده آنها قرار داده شده است؛ چرا که وقتی والدین دارای فرزند می‌شوند و انسانی را که نیاز به کمک آنها دارد تحت حاکمیت خود قرار می دهند باید هر چه از دستشان برمی‌آید برای او انجام دهند.

تربیت

یکی از وظایف والدین نسبت به فرزند خود تربیت آنهاست که در پُست «تربیت، یکی از وظایف والدین» قرار داده شده است.

نوه

نوه و فرزندزادگان در هر مرتبه‌ای که باشند مثل «نتیجه» (یعنی فرزند نوه)، مانند فرزند انسان هستند و باید با آنها مانند فرزند خود رفتار کرد؛ چرا که‌ وجود آنها از انسان سرچشمه گرفته و خلاصه و نتیجه وجود انسان هستند؛ با این تفاوت که فرزندزادگان با واسطه یک لایه یا بیشتر از وجود انسان سرچشمه گرفته‌اند ولی فرزند انسان بدون واسطه از انسان سرچشمه گرفته است.

همان‌طور که انسان، حقوقی را در مورد فرزند خود باید رعایت کند در مورد نوادگان خود نیز در صورتی که زمینه‌های آن فراهم باشد باید همان حقوق را رعایت کند. البته این در صورتی است که پدر و مادر مستقیم او اجازه بدهند؛ چرا که‌ اولویت با پدر و مادر بدون واسطه است؛ هرچند پدر بزرگ و مادر بزرگ در صورت نیاز وظیفه دارند پدر و مادر نوه خود را راهنمایی کنند.

پانوشت:

[1] – الکافی (ط-الاسلامیه)، جلد 6، صفحه 3، حدیث 10

[2] – الکافی (ط-الاسلامیه)، جلد 6، صفحه 7، حدیث 12

[3] – الکافی (ط-الاسلامیه)، جلد 6، صفحه 50، حدیث 5

[4] – تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، صفحه 407، حدیث 9356

[5] – مستدرک الوسایل و مستنبط المسایل، جلد 3، صفحه 451، حدیث 3967

[6] – مجموعه ورام (تنبیه الخواطر و نزهة النواظر)، جلد 1، صفحه 31

[7] – وسائل الشیعه، جلد 21، صفحه 367، حدیث 27319

[8] – میزان الحکمه، جلد 14، حدیث 22651

[9] – میزان الحکمه، جلد 14، حدیث 22653

[10] – مستدرک الوسایل و مستنبط المسایل، جلد 15، صفحه 115، حدیث 17699

[11] – الکافی (ط-الاسلامیه)، جلد 6، صفحه 7، حدیث 12