پدر و مادر، اهمیت و روش ارتباط با آنها

انسان‌ها باید بدانند که پدر و مادر، ریشه و اصل وجود او هستند و خلقت هر انسان از وجود والدین سرچشمه گرفته و آغاز می‌شود. بنابراین پدر و مادر در نگرش الهی جایگاه بلندی دارند چرا که‌ کسی که می‌خواهد فهم و معرفت برخورد با خدا را پیدا کند ابتدا باید معرفت و فهم برخورد با پدر و مادر را به دست آورد.

امام سجاد (ع) می‌فرمایند « اما حق پدرت بر تو آن است که بدانی او اصل و ریشه تست و تو فرع و شاخه او هستی و اگر او نبود تو نبودی؛ پس هر وقت در خودت چیزی می‌بینی که موجب پیدا شدن غرور در تو می‌شود متوجه باش که پدرت اصل و اساس آن نعمت است و خداوند را به خاطر این نعمت بزرگ ستایش کن و از او تشکر کن به اندازه نعمتی که به تو عطا کرده است و لا قوه الا بالله. »[1]

وظایف فرزند نسبت به والدین

اولین وظیفه انسان نسبت به والدین خود این است که بداند آنها برای او چه کرده‌اند و چه موقعیتی نسبت به او دارند و در مرحله دوم باید بداند وظیفه عملی او نسبت به آنها چیست. پس از دانستن جایگاه والدین نسبت به خود نیکی به والدین اولین وظیفه‌ای است که فرزند باید انجام دهد؛ یعنی در همه حال به آنها خوبی کرده و در هیچ شرایطی به آنها آزار نرساند.

نیکی به پدر و مادر باعث فایده‌ها و پاداش دنیوی و اخروی است. از فرمایشان ائمه(ع) چنین می‌توان فهمید که نباید کوچک‌ترین بی‌احترامی به پدر و مادر شود و نباید آنها را رنجیده کرد که در این صورت فرزند عاق می‌شود و عاق والدین اهل دوزخ است. احترام و آزار نرساندن به والدین به قدری مهم است که حتی اگر او را زدند باید با افتادگی و احترام با آنها رفتار کند.

فرزند باید با والدین خود نیکو معاشرت کند. نباید به آنها نگاه تند کند یا از روی دشمنی به آنها نگاه کند یا صدای خود را بر آنها بالا ببرد حتی اگر آن دو به او ستم کرده باشند، اگر چنین کند خداوند نماز او را نمی‌پذیرد. در کل هیچ کاری که فرزند را بر والدین خود بر‌تر نشان دهد نباید انجام دهد.

امام صادق(ع) درباره گفتار خدای عزّوجل در مورد پدر و مادر[2] که می‌فرماید « اگر یکی از ایشان یا هر دو آنها نزد تو به پیری رسیدند، به آنها اف مگو و با آنان تندی مکن. » فرمودند « یعنی اگر دل‌تنگت کردند به آنها اف مگو و اگر تو را زدند با آنها تندی مکن. » و درباره فرموده خدا « و به آنها سخنی شریف و بزرگوار بگو. » حضرت فرمودند « یعنی اگر تو را زدند بگو خدا شما را بیامرزد این است سخن شریف تو. » و درباره فرموده خدا « و از روی مهربانی برای آنها افتادگی کن. » حضرت فرمودند « یعنی دیدگانت را به آنها خیره مکن، بلکه با مهربانی و دلسوزی به آنها نگاه کن و صدایت را از صدای آنها بلند‌تر مکن و دستت را بالای دست آنها مگیر و بر آنها پیشی مگیر. »[3]

امام صادق(ع) می‌فرمایند « اگر خداوند چیزی را [در آزردن پدر و مادر] کمتر از اف می‌دانست از آن نهی می‌کرد و آن کمترین مراتب آزردن است و از جمله آزردن است که کسی به پدر و مادر خود [با بی‌احترامی] خیره نگاه کند. »[4]

رسول خدا(ص) می‌فرمایند « [با پدر و مادر] نیکو رفتار باش و در بهشت جایگزین (جایگیر) شو و اگر عاق و جفاکاری، با آتش [دوزخ] بساز. »[5] امام صادق(ع) می‌فرمایند « هر که به پدر و مادر خود نظر دشمنی کند در صورتی که آن دو به او ستم [نیز] کرده باشند، خداوند نمازش را نپذیرد. »[6] حال اگر به او ستم نکرده باشند خداوند با او چه خواهد کرد.

نیکی به والدین به قدری اهمیت دارد که ائمه(ع) به تمام کار‌هایی که باعث نیکی به آنها می‌شوند توجه داشته و آنها را توصیه کرده‌اند از جمله آنکه رسول خدا(ص) می‌فرمایند « نگاه محبت‌آمیز فرزند به پدر و مادر عبادت است. »[7] از اینجا می‌توان فهمید که فرزند از هر موضوعی باید برای نیکی به والدین استفاده کند.

نتیجه نیکی به والدین خشنودی آنهاست. فرزند دائم باید تلاش کند تا خشنودی و رضایت والدین را به دست آورد. رسول خدا(ص) می‌فرمایند « هر که والدین خود را راضی کند خدا را راضی کرده و کسی که پدر و مادر خود را به خشم آورد خدا را به خشم آورده است. »[8]

پیامبر خدا(ص) می‌فرمایند « صدقه به جا، نیکوکاری، نیکی به پدر و مادر و صله‌رحم، بدبختی را به خوش‏بختی تبدیل کرده، عمر را زیاد و از پیش‌آمد‌های بد جلوگیری می‌‏کند. »[9] ایشان می‌فرمایند « دو چیز را خداوند [علاوه بر آخرت] در این جهان [هم] کیفر می‏دهد تعدی و ناسپاسی پدر و مادر. »[10] امام هادی(ع) می‌فرمایند « عاق والدین باعث فقر و نداری و باعث ذلت و حقارت انسان می‌شود. »[11]

رعایت شرایط والدین و بزرگی آنها به قدری اهمیت دارد که از امام صادق(ع) در مورد فرمایش خدای عزّوجل که می‌فرماید « و به پدر و مادر احسان کنید. »[12] پرسیدند که احسان چیست؟ ایشان فرمودند « احسان این است که با آنها نیکو معاشرت کنی و آنها را مجبور نکنی که چیزی را که احتیاج دارند از تو بخواهند، اگرچه بی‌نیاز باشند. مگر خدای عزّوجل نمیفرماید[13]: هرگز به نیکی نرسید مگر از آنچه دوست دارید انفاق کنید. »[14] یعنی فرزند باید قبل از آنکه والدین احتیاج خود را درخواست کنند نیاز آنها را برآورده کند.

امام باقر(ع) می‌فرمایند « سه چیز است که خدای عزّوجل نسبت به مخالفت آنها اجازه نفرموده، برگرداندن امانت به نیکوکار و بدکار و وفای به پیمان نسبت به نیکوکار و بدکار و خوشرفتاری با پدر و مادر، نیکوکار باشند یا بدکار. »[15]

حتی اگر والدین به دین یا مذهب دیگری باشند باید با آنها مدارا کرد. مردی به امام صادق(ع) عرض کرد پدر و مادر من مخالف مذهب شیعه هستند؛ ایشان فرمودند « با آنها خوش رفتاری کن چنانکه با مسلمان‌های دوست ما خوش رفتاری می‌کنی. »[16]

از امام رضا(ع) سؤال شد آیا پدر و مادری که مذهب حق را نمی‌شناسند می‌توان دعایشان کرد؟ ایشان فرمودند « برای آنها دعا کن و از جانب آنها صدقه بده و اگر زنده باشند و مذهب حق را نشناسند با آنها مدارا کن؛ زیرا رسول خدا(ص) فرمودند: خدا مرا به رحمت فرستاده نه به بی‌مهری و نافرمانی. »[17]

مأنوس بودن با والدین و همراهی با آنها یکی از نمونه‌های نیکی به پدر و مادر است و به قدری اهمیت دارد که انس و همراهی فرزند با پدر و مادر در یک شبانه روز از جهاد یک سال بهتر دانسته شده است. مردی به رسول خدا(ص) عرض کرد یا رسول الله! من به جهاد علاقه دارم و نسبت به آن با نشاطم، ایشان فرمودند « پس در راه خدا جهاد کن که اگر کشته شوی نزد خدا زنده خواهی بود و روزی داده شوی و اگر بمیری پاداشت به عهده خدا باشد و اگر بازگردی، از گناهان پاک شوی مانند روزی که متولد شده‌ای. » عرض کرد: یا رسول الله! من پدر و مادر پیری دارم که به گمان خود به من انس گرفته‌اند و از رفتن من به جهاد کراهت دارند. رسول خدا(ص) فرمودند « در این صورت همراه پدر و مادرت باش؛ سوگند به آنکه جانم در دست اوست، مأنوس بودن یک شبانه روز آنها با تو از جهاد یک سال بهتر است. »[18]

ابراهیم بن شعیب گوید؛ به امام صادق(ع) عرض کردم پدرم به حدی پیر و ناتوان شده که او را برای قضای حاجت به پشت می‌بریم؛ ایشان فرمودند « اگر می‌توانی خودت این کار را انجام دهی انجام بده و خودت برایش [غذا را] لقمه کن تا سپر آتش فردایت باشد. »[19] یعنی مانع از رفتن تو به جهنم شود.

امام سجاد(ع) در مورد مادر می‌فرمایند « حق مادرت این است که بدانی او تو را چنان در رحم خویش نگه دا‌شته و پرورش داده که فرد دیگری را آنگونه برنگیرد و از میوه دل خود تو را چنان تغذیه نموده که هیچ فرد دیگری را آنگونه غذا ندهد و به راستی تو را با گوش و چشم و دست و پا و پوست و تمام اعضا و جوارحش با خوش رویی و دلشادی نگهداری کرده و هر ناگواری و درد و سختی و نگرانی دوران بارداری را تحمل کرده، چنان ‌که دست تجاوز آفات و بلا را از تو دور کرده و تو را بر زمین نهاده؛ خشنود بوده که تو سیر باشی و خودش گرسنه ماند و تو لباس بر تن داشته باشی و او برهنه باشد، تو را سیراب سازد و خودش تشنه ماند و تو را در سایه قرار دهد و خودش زیر آفتاب باشد و با سختی و گرفتاری خود تو را نعمت دهد و با بی‏خوابی خود به تو لذت خواب را چشاند و شکمش ظرف وجودِ تو بوده و دامنش پرورشگاه تو و پستانش چشمه نوش تو و جانش نگهدارت بوده است. سرد و گرم دنیا را برای تو و به خاطر تو چشیده است؛ پس برای قدرشناسی از این همه ایثار و از خود گذشتگی او را سپاس‌گزار باش و جز با یاری و توفیق خداوند نخواهی توانست این همه را قدردانی کنی. »[20]

بنابراین احسان به مادر مقدم بر احسان به پدر است چرا که‌ مادر زحمت بیشتری برای به وجود آمدن و بزرگ شدن انسان می‌کشد. مردی به رسول خدا(ص) عرض کرد به که احسان کنم؟ ایشان فرمودند « به مادرت » گفت: سپس به که؟ فرمودند « به مادرت » عرض کرد: سپس به که؟ فرمودند « به مادرت » عرض کرد سپس به که فرمودند « به پدرت »[21]

پیامبر خدا(ص) می‌فرمایند « هر که دوست دارد عمرش بلند و روزی‌اش فراوان باشد به پدر و مادر خود صله و احسان کند این کارِ او اطاعت خداست و همین طور با خویشان خود صله‌رحم به جا آورد. »[22]

همان‌‌طور که عاق و نفرین والدین در مورد فرزند به اجابت می‌رسد دعای خیر آنها در حق فرزند نیز به اجابت می‌رسد. رسول خدا(ص) می‌فرمایند « بر شما باد جلب دعای پدر؛ زیرا این دعا از ابر‌های آسمان بالا‌تر می‌رود و خداوند بر آن نظر افکنده و می‌فرماید « آن را به سوی من بالا بیاورید که می‌خواهم آن را برآورده سازم. »[23]

بعد از مرگ والدین رابطه فرزند با آنها قطع نمی‌شود. بنابراین زنده یا مرده والدین در اطاعت از آنها یا عاق شدن آنها یا استجابت دعای آنها فرق نمی‌کند. پدر و مادر می‌توانند بعد از مرگ نیز فرزند خود را عاق کنند یا او را دعا کرده ببخشند و از عاق بودن خارج کنند؛ چرا که‌ عالم برزخ مرحله دیگر همین دنیاست و هنوز ارتباط مردگان در عالم برزخ با این دنیا قطع نشده است.

امام باقر(ع) می‌فرمایند « همانا بنده‌ای نسبت به پدر و مادر خود در زمان حیاتشان نیکوکار است سپس آنها می‌میرند و او بدهی آنها را نمی‌پردازد و برای آنها آمرزش نمی‌خواهد، بنابراین خدا او را عاق و نافرمان می‌نویسد و بنده دیگر در زمان حیات پدر و مادر خود عاق آنهاست و نسبت به آنها نیکی نمی‌کند ولی چون مردند بدهی آنها را می‌پردازد و برای آنها آمرزش می‌خواهد و خدای عزّوجل او را نیکوکار می‌نویسد. »[24]

امام صادق(ع) می‌فرمایند « مردی از شما را چه مانع می‏شود که به پدر و مادرش نیکی کند، زنده باشند یا مرده، که از جانب آنها نماز بخواند و صدقه دهد و حج گذارد و روزه بگیرد تا آنچه کرده ثوابش برای آنها باشد و مانند آن [ثواب] هم برای خود او و تا خدای عزّوجل به وسیله احسان و صله او خیر و فراوانی برایش زیاد کند. »[25]

اطاعت از پدر و مادر یکی دیگر از وظایف فرزند و نیکی به والدین است. از احادیث چنین برمی‌آید که فرزند باید در تمام امور غیر از مخالفت دستورات خدا، فرمان پدر و مادر را اطاعت کند. مردی به پیامبر خدا(ص) عرض کرد: یا رسول الله! مرا سفارشی کن. ایشان فرمودند « چیزی را با خدا شریک مساز اگر چه به آتش سوخته شوی و شکنجه ببینی؛ همواره دلت به ایمان محکم باشد و پدر و مادرت را فرمان ‌بر و با آنها نیکی کن، زنده باشند یا مرده و اگر دستور دادند خاندان و مالت را کنار گذاری این کار را بکن که از ایمان است. »[26]

امام رضا (ع) حد اطاعت از والدین را معصیت نکردن خدا بیان کرده و می‌فرمایند « نیکی (اطاعت) به پدر و مادر واجب است اگرچه مشرک باشند، ولی در معصیت خالق از آنان نباید اطاعت کرد. »[27] خداوند در قرآن می‌فرماید « و اگر تو را وادارند تا درباره چیزی که تو را به آن دانشی نیست به من شرک ‌ورزی از آنان فرمان مبر و در دنیا به خوبی با آنان معاشرت کن. »[28]

در موضوع پدر و مادر مطالب و احادیث بسیاری وجود دارد و کتاب مستقلی را می‌توان در این موضوع نوشت؛ اما در این کتاب به همین مقدار اکتفا می‌شود چرا که‌ همین مقدار برای دانستن اهمیت و جایگاه والدین و دانستن روش رفتار با آنها کافی است.

بنابراین به طور خلاصه می‌توان گفت چنانچه فرزندی تمام امور زیر را رعایت کند هر آنچه از رفتار‌های صحیح لازم است داشته باشد با والدین خود خواهد داشت:

شناخت و معرفت جایگاه پدر و مادر.
نیکی به والدین حتی وقتی او را ناراحت کرده باشند.
احترام به پدر و مادر.
عاق نشدن و نرنجاندن والدین.
به دست آوردن خشنودی و رضایت والدین.
اطاعت از والدین.
مدارا کردن با والدین.
انس و همراهی با پدر و مادر.
صله و معاشرت کردن با آنها.
نیکو معاشرت کردن یعنی خوش ‌اخلاقی و خوش برخوردی با آنها.

بنابراین در کل و به طور خلاصه می‌توان گفت آنچه فرزند باید نسبت به پدر و مادر خود رعایت کند معرفت آنها، نیکی و احترام به آنها، معاشرت، مدارا، نرنجاندن، رضایت و اطاعت از آنهاست.

پانوشت

[1]- رساله حقوق امام سجاد(ع)

[2]- سوره اسراء، آیه 23

[3]- اصول کافی (ترجمه مصطفوی)، جلد 3، صفحه 230، حدیث 1

[4]- اصول کافی (ترجمه مصطفوی)، جلد 4، صفحه 50، حدیث 7

[5]- اصول کافی (ترجمه مصطفوی)، جلد 4، صفحه 49، حدیث 2

[6]- اصول کافی (ترجمه مصطفوی)، جلد 4، صفحه 50، حدیث 5

[7]- تحف العقول، صفحه 46

[8] – نهج الفصاحه، صفحه 760، حدیث 2963

[9] – نهج الفصاحه، صفحه 549، حدیث 1869

[10] – نهج الفصاحه، صفحه 165، حدیث 58

[11] – مستدرک الوسایل و مستنبط المسایل، جلد 15، صفحه 194، حدیث 17987